uBBerhevkirin:

Home  |  Destpêk  |  Ana Sayfa

Beşê II

KURDISTAN - BINGEHA ŞARISTANIYÊ -I-
Şoreşa Çandinê - Agrar Revolution

Li Kurdistanê cara yekê erd hat ajotin û cara yekê jî rawir û sewal (heywan) hatin kedîkirin

Agehî û zanetiya derbareyê lêkolîn û lêgerînên li ser Kurdistana mêjûyî, îro xwe gihandiye gehînekeke nuh. Li ser vê riyê em îro derketine ser riyeke êdî mazin û berfireh: zaniyar û zaniyarî, bi ronahiyeke êdî mazin û berfireh nîşanî me didin, ku Kurdistan welatekî pir ê taybet e. Ew Kurdistana ku digotin "bi kêrî tiştekî nayê", dayik e ji şaristaniyê re! Navê welatê me KURDISTAN, her wisan jî "Hîvika Bi Xêr û Bêr/Zêrîn" e. -"Kurdistan ew welat e, ku şaristanî jê derketiyê û çûye li rojavê; li Îsraîl, Yûnan û Rom'ê (Italya), li rojhelê; li Hindistan û Çînê belav bûye." Lê belê îro ji ber xerabiyên dagîrkeran, ji binî ve guheriye û hîç nayê naskirinê. Neha berhemên lêkolînên wisan zanîneke kûr û berfireh li ber me ne, ku ev berhemên bêhempa, her yek ji hev cuda, lêbelê hemû jî bi hev re, Kurdistana mêjûyî mîna şûnewarê şaristaniyê destnîşan dikin. Em îro baş vê dizanin, ku welatê me kevintirîn şûnewarê bajarvaniyê û milletê me jî milletek xwedan dîrokeke pir a kevin e. Ji lew re nifşa mirovayetiyê li ser vî xakê pîroz, ji jiyana heywanetiyê derketiye, ketiye di nav jiyaneke mirovatiyê de. Dîroknas û antropologên jêhatî yên bijarte (binêre xal 1,2,4,5,8), bi xebatên xwe yên hêja, ji me re gelek spartek û belgename berdest kirine. Ev belgename dibêjin, ku Kurdistana dîrokî dayik û dergûşa şaristaniyê ye.

Arkeologan hebûna yekem nimûneyên naskirî yên hilberîna çandiniyê li dor 8500 sal berê şopandine.
Li herêma Heyva Berdar (Fertile Crescent) gelek cûreyên giyayên zadên kovî hebûn; Du ji van giyayên zadî genim û ce ne.
Ev her du şitlên zadî paşê li vê herêmê bûn zadên herî girîng ên hilberînê.
Gava ava Dîcle û Firat'ê bi azîneya avdaniyê hat bi karhanîn, hingê van yekem cotkarên li ser ruyê erdê dikaribûn li vir dexlên mezin bi dest bixin,
ku pê şêniyeke mezin xwedî dibû. Hingê gundên biçûk bûne bajar û van bajaran jî bûne şaristaniyeke mezin û pêşde..

KURDISTAN ew welat e ku şaristanî jê derketiye û çûye li rojihilatê li Hindistan û Çîn'ê û li rojavayê liÎsraîl, Yûnanistan, Misir û Roma'yê belav bûye, lê ji ber hêriş, talan û xirabiyên tirkan wisa hatiye
xirabkirin ku êdî qet nayê naskirin.

Tixûbên Hîvika Têzayinê (Fertile Crescent) Bi Xêr û Bêr (The fertile Crescent, den bördiga halvmånen, hîlal el-xesîb, bereketli hilal)

Tritticum Dicocciodes, ew genimê bejî ye, ku tenê li ser ruyê erdê, li şûnewarekî di navbera 600 ta 1300 meter ji pileya behrê bilindtir, şîn hatiye. Gava wan jinên li ser xakê Kurdistana dîrokî şitlên tritticum dicocciodes vediçinin, hingê mazintirîn şoreşa li mirovayetiyê, Şoreşa Çandinê (Agrar Revolution), li dîroka mirovayetiyê li ser vî xakî tê holê.

Grûbeke zaniyarên almanî, li sala 1997ê, encama lêkolîn û xebata xwe ya li ser şopandina reh û koka genêm, di govara naskirî ya bi navê SCEINCE'î de weşand. Ji her şeş reşaparçeyên cîhanê çengeke genim hanîbûn û bi têknîka zaniyariya herî dawîn, bi têknîka DNA'yê, lêkolîn li ser van komikên geniman kiribûn. Di encamê de derketibû meydanê, ku reh û koka hemû genimên cîhanê, ji Newala Çorê, ya li biniya Çiyayê Qerac (Amîda/ Diyar-bekr) e. Anku cara yekem li wê derê genim hatiye çandin.

Cehdasûk - Genimê bejî: Triticum boeoticum (Siyez)

Nan = şîv
'Fermo werin em nanek pêk ve bixwin'


Li çanda gelên kevnare yên wek gelê kurd, ku cara yekê genim çandiye, peyva nan ketiye şûna şîvê.
Kurd gava dixwazin mêvanê xwe vexwînin ser şîvê, dibêjin 'fermo werin em nanek pêk ve bixwin' Anku peyva nan li vir şûna şîvê digre.
Ji ber ku nan xwarina yekemîn e li civaka kurd loma şûna şîvê girtiye.

Nan yekem car wisa hat pahtin

La Papa = Şîv
'Ven a comer tu papa'


Ev tore her wisa li nik xelkê Peru'yê jî wisa ye. Wek tê zanîn xelkê Amerîka Başûr yekem xelk bû, ku patat ajot.
Loma patat (la papa) li nik wan li şûna peyva şîvê tê bi kar hanîn. Gava yekî vedixwînin ser xwarinê, jê re dibêjin: 'Ven a comer tu papa'
anku were xwarin bixwe.

EVERYTHING STARTED HERE: THE GOLDEN FERTILE CRESCENT IN KURDISTAN

Her tişt li vir destpêkir: Hîvika Berdar a Zêrîn li Kurdistan'ê

Science, 14 November 1997

Vekolîna DNA'yê şûnewarê niştimanê gelên Hind-Ewrûpî aşkere kir
Mirovayetî cara yekê ji Zagrosê belavî Ewrûpa û Asya Başûr bûne

Wêne: Ötzi

Kurdistan ew welat e, ku şaristanî jê derketiyê û çûye li rojavê; li Îsraîl, Yûnan û Rom'ê (Italya), li rojhelê; li Hindistan û Çînê belav bûye.

KURDISTAN a Pêş-tarîxî (Pre-historic) - HÎVIKA XÊRÛBÊR a ZÊRÎN(*), (The GOLDEN Fertile Crescent)...

_______________
*): Hîvika Xêrûbêr a Zêrîn (The GOLDEN FERTILE CRESCENT) ew dever e ku yekem şûnewarê pêşkeftina çandî ya mirovayetiyê ye, ango şaristaniya yekem li vir ava bûye û ji vir li hemî dunyayê belave bûye. Ji ber vê yekê, ev qada taybet ya li ser pişta devera ku jê re dibêjin Hîvika Xêrûbêr, Hîvika Berdar (Fertile Crescent) navê HÎVIKA XÊRÛBÊR A ZÊRÎN wergirtiye. Di dîrokê de yekem car li vir bû ku şitil (fîdan) hatin çandin, heywan kedî bûn û yekem gund û civak hatin avakirin (SCEINECE 1411997)

Wê gavê hemî zanîna şaristaniyê ji vir derketiye, ji devera Hîvika Xêrûbêr ku ji Israîl'ê ta Kendava Basra'y'ê li başûr wekî hîvikek an kevanek dirêj dibe. Ciyê herî girîng ê vê 'kevanê' jî ew ciyê ku li ser pişta kevanê ye ku jê re dibêjin: Hîvika Xêrûbêr a Zêrîn.

Someriyên ku şaristaniya destpêkê li deverên çolên Başûr ya ku îro jî kevirek lê tunîne ava kirin, dibêjin ku "ew Kassîtên ji bakur hatibûn em hînî çandinî û avakirina civaka mirovî kirin". Ango, zanîna avahiya şaristaniyê eşkere ji Bakur hatiye wê derê..

Hîvika Xêrûbêr/Berdar (The Fertile Crescent)

Erdê çandbar lı Kurdıstanê hem pir e û hem jî fıreh berhemdar e. Mirov dikare li nav salekê çar (4) caran berhem hilberîne. Loma ji seranser3e Kurdistanê re dibêjin Hîvika Biber/Têzayî (bereket) yê zêrîn.
Bi îngilîzî, (Golden Fertile Crescent). Bi titkî: Bereketli Altın Hîlal)
'

Li gor lêkolînên arkeolog û dîroknasan, yên ku cara yekê hunera çandinê hîn bûne, jinên Kurdistana mêjûyî ne. Şaristanî bi destê jinên vî welatî zaye (b:e xal 3), jinên vî welatî cara yekê erd ajotine. Her bi vî awayî encama vê lêkolînê nîşanî me dide, ku mazintirîn şoreşa mirovayetiyê, Şoreşa Çandinê (Agrar Revolution), li ser vî xakî bûye. Cara yekê li ser vî welatî erd hatiye ajotin û nan cara pêşîn li vî welatî, li ser ew "kevir û berdên ku ji ber agîr û duyê reş û tenî bûne", hatiye pahtin. Cara pêşîn lawir (heywan) li ser vî xakî hatin kedîkirin (Şoreşa Kedîkirinê/ Domestication of Animals). Şîr li vî welatî cara yekem heyvan bû, bû mast û penîr (Şoreşa Heyvankirinê/ Pastoral Revolution) û yekemîn têger, dolab/çerx li mêjû - yek ji mazintirîn Şoreşa Têknîkî ya Zanistî ya pêşîn - li ser vî xakî hat pevxistin (Şoreşa Teknîkî ya Zanistî ya Peşîn / The Scientific Technical Revolution).

Di sala 1960'î de, li nêzîkê Gola Wanê bi encama kolandina erdê, goristaneke kevnare derketiye meydanê, ku tê de têgereke/dolabeke erebeyê derketiye. Ev têger bi metoda C-14 hatiye analîzkirin û hingê derketiye meydanê, ku temenê vê têger ê nêzîkî 5000 sala ye.

Hemû van komponentên mêjûyî yên dîroka pêşdeçûniya mirovayetiyê, xwe li ser xakê Kurdistana Mêjûyî (Ancient Kurdistan) digehînin hev. Di kovara zaniyarî ya bi navê NATURE'ê de, berhemên lêkolîna grûbeke zimannasan hatiye belavkirin. Van zimannasan, di encama xebata xwe ya bi 15 salan dirêj de, li dor 100 zimanî li komputerekê civandine ser hev û piştî lêkolînên dûr û dirêj derketiye meydanê, ku koka zimanên Hind-Ewrûpî, xwe digehîne Kurdistanê. Nuha li pey vê encamê em têdigehin, ku çima gelek gotinên me yên kurdiya kevin (Avesta) hema di hemûa zimanên Hind-Ewrûpî de hene.

Yekemîn xurakê kontrolkirî, pez bûye. Mirov cara pêşîn pez ji xwe re kirine xurakê her dem berdest. Li Başûrê Kurdistanê, li nêzîkê bajarê Hewlêrê nivişteke kevirî hatiye dîtin, ku ev wek yekemîn menuyê lokantayê/restorantê ya herî kevin têt zanîn. Temenê vê niviştê tê diyarkirin, ku li dor 5000 salî ye. Di yekemîn rêza vê menuyê de, ev xurak hatiye nivîsîn: "birinc û pîvaz di nav xwîna berazî de kelandî"

Her wisan Şoreşa Heyvankirinê (Pastoral Revolution) jî li ser vî xakî qewimiye. Hin teorî û belgeyên zanistî nîşanî me didin, ku Kurdistana dîrokî, şûn û warê heyvankirina şîrî bûye: Şoreşa Heyvankirinê, anku çandina bakteria di nav şîrî de û her weha jê durustkirina mast û penêr, ev huner jî, cara yekê li ser vî xakî hatiye kirin. Bi vê şoreşê re jî, şaristanî li ser ruyê erdê belav bûye. Gava mirov hîn bûne, ku ji xwe re keşkê/çortan durust bikin, hingê karibûne, bêyî astenga birçîbûnê, riyên dûr û dirêj herin û bi xwe re zanîna çandinê jî, li ser ruyê erdê belav bikin. Bi gotineke din; keşk û çortan, ardû û benzîna belavkirina zanebûna çandinê ya li ser ruyê erdê bûye.

Bi kurtî, cara pêşîn lawir li ser vî xakî hatine kedîkirin. Şîr li vî welatî cara yekem heyvan bûye û jê mast û penîr çêbûye. Yekemîn têger, çerx/dolab jî li mêjû, li ser vî xakî hatiye pevxistin. Weku têt zanîn, bi pevxistina têgerê, çerx û dolabê, şoreşa têknîkî, weke aşîtê dest bi pêşdeçûnê kiriye. Anku yekemîn Şoreşa Têknîkî ya Zanistî (The Scientific Technical Revolution) jî her li ser vî xakî qewimiye.

Bi gotineke din; Kurdistan; bingeha avabûna çand û şariştaniya Mezopotamiya'yê ye.

Genim - Xuraka pîroz a XweDAyî ye. Sumerî ji nan re digotin; NAN-DA

MAZINTIRÎN ŞOREŞA LI DÎROKÊ - ŞOREŞA ÇANDINÊ

Li jêr ronahiya van spartek û belgenameyên zaniyariyê, em guh bidin çîroka zayina şaristaniyê li ser xakê Kurdistana kevin.

Encama lêkolînên derbareyê reh û koka nifşa mirovan, nîşanî me dide, ku koka me mirovan, ji reşeparçeya Afrîkayê ye. Li demên têvel, li Hebeşistan (Etopia) û Kenyayê, hin qaqotên mirovên ji serdemên kevin, wek, Australopithecus Afarnesis, Australhopitecus Robustus, Homo Erectus, Homo Habilis, hatine dîtin, ku ev çend ji spartek û belgenameyên vê bîr û baweriyê ne. Lê em ê ji vê pê ve, li ser vê mijarê ne rawestin, ji lew re mijara me ya sereke; Kurdistana kevn û domanên mêjûyî ya li ser vê cografyayê ye.

Tixûbên Hîvika Biber/Têzayî (bereket) li gor egîptologan habibû vegotin- Li vê wêneyê Dr Klaus Schmidt ji Enstîtuya Arkeolojiya Almanî DAI

Li gor encama lêkolînên zaniyariya nûjen, dema ku bav û kalên me yên herî pêşîn, nifşa me mirovên Homo Sapiens, ji reşeparçeya Afrîkayê derketine û li herêmên nêzîk belav bûne, hingê Heyama Neolîtîkî - destpêka serdema berdî - bûye. Ta ku mirov xwe gihandibûn vê serdemê, weke lawir û sewalan di jiyananeke sext û dijwar de dijiyan. Xurak nîn bû. Weke refên kulî, li der û dorê, çi bi destê wan biketa dixwarin ne dihiştin; pisîng, seg, mişk, kurm, şeytanok, giya û hwd. Dema tiştê xwarinê li der û dora wan ne dima, hingê jî ciyê xwe diguhestin û ji wir diçûn şûnewareka din. Koçerên nêçîrvan bûn. Çek û pûsatên wan, dar yan jî rim û tîrên serî bi heste bûn. Lê zivistanên sar û dirêj nêçîr ne dibû. Hingê weke mûriyan çi tiştên xwarinê bi ber wan keta, bihar, havîn û payizan ew didane hev. Hem nêçîrvan û hem jî berhevkar bûn. Jin li ber koza êgir li bendî hatina mêrên, ku çûbûn nêçîrê diman û sexbêriya zaruyan dikirin.

Core Area: Herêma navokî, wate: ji vir belave bûye bo hemû dunyayê

Hîvika Zêrîn (Golden Crescent, Bereketli Hîla) bo vê derê dibêjin ji ber ku ev hîvikek e biçûk e li ser pişta hîvika têzayînê (Fertıle Crescent) ye.
Vekoler, lêkoler dibêjin ku genim li ser ruyê erdê cara yekê li vir hatiye çandin.

Li gor teoriya zaniyarî ya Dîroka Pêşdeçûna Mirovayetiyê, rojekê gava jinên li ber koza êgir dimeyizînin, ku wan tovên genimê bejî, Tritticum Dicocciodes ku jê çend kulm ji bona qûtê zivistanê ji xwe re komkiribûn, di ciyekî bi nêm û avî de dîsan şîn tên, hingê jin ew li erdê vediçinin. Bi vî awayî, ew xwarina ku şaristaniyê dizêne, bi destê jinên vî welatî tê holê. Arkeolog û lêkolînerên pêşde û naskirî yên wek Gordon Child, ku xwediyê berhema bi navê Li Dîrokê Çi Qewimî? 1942, (b:e xal 3) û Robert James Braidwood ê xwediyê lêkolîna bi navê Lêkolînên Pêştarîxî Yên Li Kurdistana Iraqê, 1960 bi spartek û belgenameyên lêkolînî yên li Kurdistanê, hatine vê encamê. Newala Çorê li Amîda/ Diyarbekrê û gundê Çermo li navbera Kerkûk û Silêmaniyê, yek ji yekemîn şûnewarê çandina genêm û xwedîkirina lawir û sewalan bûne. Weke li jorê hat nimandin, şûnewarê yekemîn a çandina genêm, bi têknîka zaniyarî ya herî nûjen, bi lêkolîna DNA'yê hatiye piştrast û îspatkirinê ku "kok û rehê tevayiya geni mên li cihanê, ji Newala Çorê, ji Amîdayê hatiye."

Zanebûnên çandinê /(kultur) ji Rojhilat ber bi Rojava'yê ve diherike. Çand hêdî hêdî ji Kurdistanê (bakurê Mezopotamyayê) ber bi rojava ve diherike

Pirsnasiya, etîmologiya peyva "genim"

Peyva "genim" bi kurdî di wateya "destpêk"ê de ye. yan jî, "zayin". Li yûnaniya kevin jî heman peyv e: "genima/genimata". Ev peyva yûnanî ji peyva kurdî ya "genim" hatiye.

Çend peyvên ji heman rehî honandî ev in :

"Gen" wek li peyva "genetîk"
"G/Jen"wek li peyva "jînokologî"
"Genesîs" wek li yekem sûreya tewratê ku wateya wê "destpêkê" ye.

Peyva kurdî genim di ferhenga yûnnaniya Kapadokya'yê de jî heye:
Herêma Kapadokyayê ku li Anatoliya navîn dikeve, di nav tixûbên kevin ên Kurdistanê de ye.
Kurdên Kapadokya'yê jî hene ku van kurdan warê xwe ne terikandine û neçûne ber bi rojavayê.
Ew beşên xelkê ku ji Kapadokya'yê çûne ber bi rojavayê û ta ku Yûnanîstanê, ew
ji xwe re gotine yûnanî û bûne yûnanî. Ev rûdana koçkirinê li dawiya serdema çerxa kevrî (late neolithic)
rû daye.,
Peyvên can, gen û genetîk jî ji vê heman peyvê zayiye.. Koka peyva ZAYIN bi xwe peyva genim e..
Her wisa koka jin, jiyan.. Koka peyva GIYAN (=jiyan) di KURDÎYA BAŞÛR de. jî ev peyv e.

..

KEDÎ- Û XWEDÎKIRINA LAWIRAN (heywanan)

Nêçîrvanî û berhevkariya her xurakekî û paşê jî çandina genêm û şitlan, van jîndarên hov kiriye goran, dêman, niştecih û "mirov".. Îklîma nerm û germ a deşt û zozanên Mezopotamiya Bakurî (Kurdistanê), bûye bihuşteke li ser ruyê erdê ji bo van mirovên her dem zikbirçî û hovane. Gava ew xwe hînî çandinê kirine, hingê zikê wan têr bûye û mejî jî dest bi cî-bicîkirina kar û barê xwe yê hizirî û fikrî kiriye. Gava zik her roj bi sîstematîkî û bi ewletî hatiye dagirtin, karguzeriya hizira mejî jî dest bi xebatê kiriye. Hingê çavê wan vebûye û li der û dora xwe mîna mirovan temaşe kirine, ne ku weke sewalên tim zikbirçî li pey xurakê bûne. Anku hinekî bihna xwe vedane û li rewşa der û dora xwe meyizandine û xwastine tiştên li der û dorê, xwezayê, fêm bikin û vebêjin. Xwastine jiyanê fêm bikin. Ew hewa û bayê xweş ên zozanên Kurdistanê jî, ji van mirovên seretayî û destpêkî re bûye weke Baxê Îrem - buhuşta li ser ruyê erdê.

Yekemîn xurakê kontrolkirî, mîh bûye. Pez bi hêsanî li hev kom kirine û ew li dehl û şikeftan kom û bend kirine. Li gor pêwîstiyê jî, ew ser jê kirine. Gava di warê xwedîkirina pezî de xwe gihandine hinde pêzanînan, hingê dest bi kedîkirina berazan, mirîşk û şamiyan jî kirine. Her bi vî awayî hêsp jî ji xwe re bend û kedî kirine.

Em nuha ji pênûsa nivîsevan û lêkolînerê amerîkî yê pir hêja û bi rûmet Harry G. Nickles, rola Kurdistana dîrokî ya di zayina şaristaniyê de bixwînin: "Ji bakurê bajarê hevdemî, bajarê Bexda'yê axa Kurdistanê destpêdike. Ew welatê xwedî gir (til) ku çarmedor bi heşhînayî û xwedî îklîmeke xweş e, li nav herêmên Iraq, Iran û Tirkiyê dikeve. Li wir ne çi bajarên grîng ên nûjen û ne jî bermayên dîrokî (A) yên wisan berçavî hene. Jiyana gundiyên vî welatî hema bi sedan sal e ku piçek jî ne hatiye guhertin. Lê belê ji hêla mêjûyî ve Kurdistan xwedî taybetiyeteke bi serê xwe ye. Tiştê ku vê herêmê ji ciyê din cihê dike, di mêjûya şaristaniyetê de bûyera xwurakê - bûyera çandina şitlan û kedîkirina lawir û sewalan e. Li gor hemû materiyal û spartekên arkeolojîkî yên li ber dest, ev gavê mezin, cara pêşîn li ser ruyê erdê, li vî welatî hat avêtin. Cara yekemîn, bi vê pêşketina li Kurdistanê, mirov xwe hînî çandin û kedîkirinê kirine û her bi vî awayî bi şêweyeke herdemî bidestxistina xwarinê ji xwe re ewle kirine û bi vî awayî herdemî bûne xwedîxurak. Bi vê bûyerê re bingeha hemû şaristaniyê hatiye lêkirin û riya avabûna gund, bajar, netewe, şahînşahî, hunera nivîsînê, wêje, qanûn û zaniyariyê vebûye.

Kes nizane, ku rengê van yekemîn cotkarên kurdan çawa bû, çermê wan çi reng bû û bi çi zimanî dipeyivîn. Ev mirov bi hezaran sal berî destpêka dîroka me hatibûn jibîrkirin. Em îro ewna, bi riya agahdariya bermayên pir kêm û kurt û bi riya materiyalên pûç û riziyayî, ku mirov li bin ew girên, ku jê re dibêjin til (B) û li Rojhilata Navîn hema li her der û berê têt dîtin, nas dikin. Lê belê hin hestiyên mirov û lawiran, perçena ji alav û navgînan û teneyên zadî, zaniyariyan didine me, ku ev mêr û jinên li rojgariya dîroka kevin, (C) rewşa mirovayetiyê ji bînî ve ser û bin kirine û mirovayetiyê ber bi, jigirêdayîmayina bi xurakên diyariyên ji xwezayê, ta desthilatdarî û kontrolkirina hebûna xurakê bi herdemî ve birine.

Akre - Başûrê Kurdistanê

Ev bi hezaran sal e, ku mirov hatine ser ruyê erdê, lê awayê peydakirin û bidestxistina xurakê wan ji destpêkê ve ye, ku her weku xwe maye û hema qet ne guheriye. Mirovên kevin di nav refên biçûk de dijiyan û li xwezayê çi tişt bi destê wan keta wî dixwarin. Jin û zaro fêkî, dan û zad berhev dikirin, reh û kokên giyê ji erdê radikişandin û lawirên nekedî yên wekî kûsî û şeytanokan, ku bi hêsanî dikaribûn bigirin ji xwe re digirtin. Mêr û peya jî diçûn nêçîra ew ajel û sewalên ku dikaribûn bikuştana. Carina xwarina wan pir bû, lê belêr birçîbûn her dem li ber deriyê wan digeriya. Gava refê van mirovên kuvî, xurakê, ku bi dest xistibûn dixwarin û gava tiştekî xwarinê li dewr û berê wan ne dima, hingê ji wir bar dikirin û diçûn û koçê ciyekî din dikirin.

Pir hêdî hêdî, di navbera zemaneke dirêj wek bi deh hezar salan, mirov têknîka peydakirin û bi destxistina xurakê xwe baştir kirin. Ji xwe re alav, navgîn û çekên baştir peyda kirin. Di nêçîrê de jêhatîtir bûn û zanebûna wan a li ser giya û hêşinahiyê pirtir bûbû. Hema bi nêzîkî 9000 sal berî Îsa'yî, êdî hin refên mirovên kuvî, bêyî ku koçê vir û wir bikin, xwe hînî jiyaneka dêmanî kiribûn. Ev yek tenê li wan dewr û berên dunyayê diqewimîn, ku li wan deran ne serma û ne jî germayiyeke xedar hebû û yek ji van ciyên ku ji van mirovên kuvî re bûbû Baxê Îremê; Kurdistan bû. Li vî ciyî pez li nav mêrgên xwedî têrgiya û hêşinayiyên bilind - ew giya û hêşinayiya îroyîn, ku em jê re dibêjin genim ê bi simbil ku teneyê zadî dide- ji xwe re diçêriyan." (Ç)

Bi kurtî: Kurdistan buhuşta serzemîn bûye.

Rastiya ku Kurdistan dayik û dergûşa şaristaniyê ye, ne tiştekî wisa nû ye, ku hîna nû hatiye zanî/kifşkirin û gotin. Ev rastî hema nêzîkî sed salan, e ku li ser devê zaniyarên pêşde û bijarde yên hevdemî ye. Ji Darwîn'ê bigire, ku gotiye "dibe ku hesp cara yekê li bakura Mezopotamyayê hatiye kedîkirin", ta programên radyoyî û televîzyonî, pir caran, pîspor li ser vê rastiyê leqirdî kirine û hîna jî dikin. Lê belê hemû jî, dema li ser vê mijarê dipeyivin, kes gotina Kurdistanê nahêne ser lêvên xwe û na bêje "Kurdistan". Hemû jî, ji ber astenga ramyarî û siyasî, gotine û dibêjin yan "bakurê Iraqê", yan "Mezopotamiya" yan jî "Başûrê Rohelata Tirkiyê". Tiştê ku vê têksta li ber me (têksta Herry G. Nickles) ji wan ên dinan cihê dike ew e, ku li vê têkstê, nivîsevanê hêja û bi rûmet ê amerîkî Harry G Nickles, li her xal û ciyên girîng, v î rastiyê ne veşartiye û navê Kurdistanê zikir kiriye!

Ev nivîsa Harry G. Nickles, li sala 1969ê hatiye nivîsîn û kad û behsa xebata grûbeke zaniyarên amerîkî, ya li bin serokatiya arkeologîst Robert J. Braidwood û Bruce Howe ji University of Chicago dike, ku ev grûba arkeologan, sala 1948ê çûne Kurdistana Başûrî û gundekî Kerkûkê, ku jê re dibêjin Çermo. Li vî gundî bi kolana erdê bi 7 meter û nîv lêkolîneke arkeologîkî kirine. Di encama vê lêkolînê de têgehîştine ku, berî zayina Îsa'yî bi nêzîkî 7 hezar salan, li vî gundî, mirov erd ajotine, lawir û sewalan xwedî kirine. Anku bêhtir ji 9 hezar salan berî zemanê me.

Mirovên berê erd ajotin û rawira kedî kirin

Wêneya li ser zinarî ya Hîtîtî/Dema Luwî., Xwedayê Tofanê Tarhundaş, bi simbilên gebêm û weşiyên tirî hatiye xêzkirin.
Warpalawas, qralê keşîş a welatê Tuwana, rêz li Tarhundaş'î digire, Xwedayê boşayî )bereket) û bexteweriyê.

Vêca li vir em dixwazin li ser vê yekê vî tiştî bibêjin: Ta nuha, ji ber hin sedemên neyînî û menfî, lêkolîner û zaniyarên me kurdan, nikaribûne li ser dîroka me lêbikolin û binivîsin. Lê belê ji vir û pê ve, me hêvîdariyeke mazin heye, ku zaniyar û rewşenbîrên milletê me, bikaribin xebat û lêkolînên layiqê dîroka milletê me yê wisan kevin û wisan mazin bikin û em tiştên welê, ne ji devê xelkê bibihîsin. Xwezî bi wê rojê ku, me berî her kesî şarezayî û haydarî ji van tiştan hebûya.

Bo wêneyeke din bibînî - bitikîne vir

Gîsnê kurda li rojgariya mêjûyî navdar bûye.

Her kes däzanî ku kurd bi berhemhênan û hilberînê ve mijûl dibûn- Somerî bo kurdan digotin "go-tî" ango mirovê xwedî ga(yê) cot

Berhemên şitlî nan, şerab û avceh (bîra) berhemên xwedana hetavê ne

Berhemên şitlî nan, şerab û avceh (bîra) berhemên xwedana hetavê ne

Kurd bi azîneyên hezaran salan berê erdê diajon

Tenûrê binerdî yê ji deh hezar salan kevintir

Nan ji hezaran sbir ve ye ku hatiye pahtin
Pahtina nên, pêşî li ser keviran û paşê jî li nav tenûran bûye..

Tenûr amûreka pahtina nên e ku hê jî li Kurdistan'ê tê bikaranîn.

Ev wêne ji herêmek e ku li nav erdnîgariya Kurdistana mêjûyî bû
lê îroj ketiye nav axa bakurê dewleta Urdunê.

Kurd ji 7 ta 70 salî berhemhêner in.

Simbile genêm

Paleyî - Çanda herî pêşî ya komaleyetiyê

Çanda HERÎ PÊŞÎ ya komelayetiyê PALEYÎ ye û vê çand û hunerê kurd dan destpêkirin:

Hey pale, pale, pale - das li malê betal e .

¨

Ding bo hêrana danî

ÇEND ŞIROVE/ JÊRENOT:

A: KELEHA AMÎDA'YÊ (Diyar-î Bekr) ku 5,8 km dirêj e, 17m bilind e û 4m jî berfreh e- ku piştî Keleha Çînê li dunyayê duwemîn e - li sala 349ê Piştî Zayinê', ji hêla Qeyserê Romî (Îtalya) Justinianus hatiye restorekirin.

B: TIL (gir), wek li keviya bajarê Amîda Girê Elo (Til Elo), ku sala 1928, dewleta Tirkiyê vê girê vekir û çi materiyal û spartekên (delîlên) dîrokî hebûn jê derêxist û bir ji holê rakir.

C: JIN. Li gor vî zaniyarê hêja yê awûstraliyayî Gordon Child, mirovê ku cara yekemîn şitl li erdê daniye û zad ajotiye, jinên li Kurdistana dîrokî bûne.

Ç: GOVARA ZANIYARIYÊ. Sal 1997, hema 30 sal piştî ku ev nivîs hate nivîsîn, govara bi nav û deng SCIENCE (zaniyarî - ISSN:0036-8075) li jimareyek (971114) xwe, encama xebata grûbeke zaniyarên almanî nivîsî. Ev grûba zaniyarên almanî, çengekî genim ji her hêlên dunyayê hanîbûn û li ser lêkolîn kiribûn. Li gor zaniyariya nûjen a DNA'yê têgehîştibûn ku kok û rehê genimên li çarmedora dunyayê, ji Çiyayê Qerej ("Qerecdax"), ji herêma Amîda'yê (Diar-î Bakr - bajarê xwedî zebeşên hût) ji Bakurê Kurdistanê hatiye.

ÇAVKANÎ - SPARTEK - BINERETIN - BELGENAME:

1 - Darvin, Charles/ The Origin of Species, 1859. (çavkaniya derbareyê Kedîkirina Ajel û Sewalan - hesp. Kedîkirina Ajel û Sewalan / Domestication of Animals).

2 - Wigram, Edgar T. A./ The Cradle of Mankind - Life in Eastern Kurdistan, London 1914. (çavkaniya derbareyê Avabûna Mal, Gund û Bajarên Yekemîn li cîhanê)

3 - Child, Gordon/ What Happened in History, 1942. (çavkaniya derbareyê dîroka çandinê bi destê mirovên (jinên) Kurdistana dîrokî: Þoresa Çandinê - Agrar Revolution)

4 - Braidwood, Robert J. / American Anthropological Association, University of Chicago, The Jarmo Projekt 1948. (çavkaniya derbareyê çandina genimî û kedîkirina ajel û sewalan - Agrar Revolution / Domestication of Animals)

5 - Braidwood, Robert J. Howe, Bruce/ Prehistoric Investigation in Iraqi Kurdistan, 1960, (çavkaniya derbareyê Þoresa çandina Genimî û Kedîkirina Ajel û Sewalan - Agrar Revolution and Domestication of Animals)

6 - Nickles, Harry G/ Middle Eastern Cooking / The Food That Launched Civilisation, 1969. (çavkaniya derbareyê çandina genimî û kedîkirina ajel û sewalan - Agrar Revolution / Domestication of Animals)

7 - SCIENCE, Site of Einkorn Wheat Domestication Identified by DNA Fingerprinting, 1312-1314, 14-11-1997. (çavkanî, spartek û belgenameya zanistî derbareyê reh û koka genimê cîhanê ji Çiyayê Qerac -Amîda- têt.

8 - Prof Stuart Piggot/ The Beginnings of Wheeled Transport System. Scientific American, July 1968, p. 82-90. (çavkaniya derbareyê pevxistina yekemîn dolab/çerx li mêjûyê mirovayetiyê).

9 - The origins and spread of agriculture and pastoralism in Euroasia

10 - Nature. Autumn 2003, (...)

11 - Încîl; Afirandin (2, 8 - 15), Her wekî din jî nimandinên Pirtûka Pîroz a Kevin derbareyê Horiyên Herranê.

12 - Profesorê Swêdî Johan Hultin: Dergûşa temamê Şaristaniyê - Zozanên Çiyayê Qerec e


Spasî ji bo: Dr Vera Beaudin Saeedpour Seroka Kitêbxane & Muzexaneya Kurdî li New York'ê. Dr Sunil Sharma Pîsporî Herêmî ya wêjeyî li Zankoya Harvard University. Dr Peggy Pearlstein Pîspora Herêmî ya wêjeyî li Library of Congress, Waşîngton DC, Temoyê Zêrîn Mamosteyê kurdî Li Huddîng'ê, Swêd, Rohat Alakom lêkolîner, Mehdi Zana nivîsevan. Kenan Fanî Dogan lêkolîner, Dr Selaheddîn Rastgeldî lêkolîner. Beston Nore lêkolîner, Diako M nivîsevan, Hamid Kilicaslan lêkolîner, Kayfi Asad wergêr, Madhat Kakei hunermend. Maria Stenmark karkenar, Besna A. xwendekar, Robin Candan, xwendekar, Ali Karduxos, lêkolîner, Yûnanistan.

- HEVPEYVÎNA RADYOYA KURDÎ Li AWÛSTRALIYAYÊ bi Goranê Cano re Li Ser Mijara ku: "KURDISTAN - Bingeha Şaristaniyê Ye" : BEŞ 1 / BEŞ 2

Tenûr û tenûrvanek.. BZ 600

Dirûbeke tenûrvana li ber tenûrê ya ku ji heriyê (Terracotta Punic) hatiye avakirin li Muzexanya Kartaca'yê li Tûnis a îroyîn

Lêbelê ev hunera nanpahtinê ji hêla xelkê berber (amazix) ve li salên 1300'î BZ ji Kurdistana mêjûyî hatiye birin bo Afrîka'ya Bakur.
Kartaca jî ew bajar e ku xelkê berber (amazix) bi navê kurdî ava kiriye: Ciyê Kurd (Kurda Ca). Bajarê li ser girava li
Behra Sipî ya bi navê Kreta (Girit) jî her wisa bi navê kurdî hatiye avakirin.

JINEKE NANPÊJ / TENÛRVAN LI BER TENÛRÊ
Ev dirûb (şekl) dîmeneke pahtina nanî ya di tenûrekê de nîşanî me dide. Tenûr ji axê, axa hişkkirî têt çêkirin:
Jinekê bi hevgirêdana Rojhilata navînî nanek hildide ser dîwarê hêla hundirê firna tenûrê ku ji berê ve hatiye germkirin.
Ev dîmen ji 2500 sal zêdetir kevn ku ji sedsala 6'an Berî Zayinê ye, hîna jî li gelek deverên Kurdistanê têt dîtin.

Şêweya nanpahtinê li serdemên kevnare

Serê tîr û riman ji maddeyên hişk dihat çêkirin

Rim çekekî kevnar e ku ji kevirê heste çaqmaq (obsisian) û ji sapekê tê çêkirin û timûtim ji metal an hin ji maddeyên din ên hişk pêk tê.
Ji bo avêtin an lêxistinê ya li dema nêçîrê an jî şer e. Van her du serê riman ku li Almanyayê hatin dîtin, rimên herî kevn in û 400 000 sal kevn in. Van alavan (amûran) ji bo nêçîra hespan ji hêla mirovên kevin Homo Heidelbergensis hatine bi karhanîn.

Li Kurdistan'ê di vê serdema nû de jî bo berhemhanîna xurakê çandî, hîna azîneyên (metodên) kevin têne bi karhanîn.

Cehdasûk (emmer) bav û kalê genimê ye ku hîtîtiyan kir împaratoriya cîhanî û yek ji şaristaniyên herî pêşketî yên cîhanê.
Cehdasûk, cara pêşî li qûntara Çiyayê Qerec dest hat dîtin.
Her wisa piştî peydabûna cehdasûkê li Çiyayê Qerec genimeke din ê destpêkî li Kurdistan'ê, li Qersê tê çandin.
Ev rolyef a kevrî ya dema hîtît/luwî ya dereng.. Xwedayê kurda yê tofanê Tarhundaš, bi simbilên genêm û weşiyê tirî hatiye venîşankirin.
Warpalawas, stêrnas (kahîn) bo padîşahê welatê Tuwana re, rêzê digirie, Tarhundaš, xwedayê boşahî û têzayinê (bereketê).
Kurdistan pêşî genim û paşê jî şaristanî li hemî cîhanê belav kirin.

Wêne: Vpoiskax İzchesnuvshikh Tsivilizatsii - Lêgerîna Li Pey Şaristaniyên Winda, A.S.Amalrik, A.L. Mongayt, 1966.

"Ji sala 2000'î ve van agehiyên berhevkirî yên derbareyê Şoreşa Çandinê me li sê kovarên zanistî yên swêdî weşandin"
Goran Candan

FERHENGOK:

Ajel: animal (hayvan)
Alav: tool (alet, araç)
Aşît: avalanche (çig)
Aşîtî: avalanche-like (çig gibi)
Aştî: peace (bariş)
Ardû: fuel (yakit)

Baxê Îrem: Garden of Eden (Irem Bagi)
Berd: stone (taş)
Bûyer: occurence (vakia, olay)

Cûre: kind, variation (çeşit, varyasyon)

Çerx: wheel (tekerlek)
Çandin: cultivation, growing (ekim)

Dêmanî: settled (yerlesik)
Dolab: wheel (tekerlek)

Heyam: epoch (çag)
Heste: flintstone (çakmak taşi)
Hevdemî: modern, contemporary (çagdaş)

Kedî: tame (ehil, evcil)

Lawir: heywan

Mijar: topic (mevzu, konu)
Mêjû: history (tarih)

Navgîn: instrument (alet, araç)
Nêçîrvan: hunter (avci)

Pêzanîn: experience (tecrübe, deney, sinamak)
Pile: level (seviye, düzey)
Pîspor: expert (uzman, mutehassis)

Qerej: barren (kiraç)

Reşeparçe: continent (kita)

Sexbêrî: treatment (bakim)
Spartek: evidence (mesned, dayanak, delil)
Sewal: animal

Şaristanî: civilisation (medeniyet, uygarlik)
Şitl: plant (fidan, bitki)

Têvel: different (muhtelif, degisik)
Têger: wheel (tekerlek)

Vegotin: to describe (tasvir etmek)

Xurak: provisions (levazim)
Xweza: nature (tabiat)

Zad: sead (tahil)
Zaniyarî: science (ilim)

---------------------- o ----------------------

JÊRENOT/ SERINC/ TÊBÎNÎ:

- Heger we agahdarî yan jî belgenameyek otantîk (çi nivîskî û çi jî fîzîkî) a li ser vê mijarê hebin, heger hûn ji çakiya xwe me pê agahdar bikin û heger we keys û mecal jî hebe, ewna ji bo xatirê dewlemendtirkirina çanda kurdî bigehînin ber destê me, emê pir dilxweş û bextiyar bibin:

Navnîşana Me Ev e:

Kurdish Library House - SARA
Dalag. 48
SE-113 24 Stockholm
SWEDEN

E-Maîl:
info@saradistribution.com
www.saradistribution.com

COPYRIGHT: HEMÛ MAF (ÊN WÊNEYAN) PARASTÎ NE
Kopîkirina Bê destûr qedexe ye!

Ev wêne ji Govara SCIENCE'ê hatine kirînê. Loma heger kesek bixwaze van wêneyan
li derveyî vê maqaleyê dîsan biweşîne, divê ji vê govarê DESTÛR werbigire.

01.03.2001

Goran Candan

(Ev vekolîna min paşê li rêkefta adar 2003 li kovara swêdî ya bi navê Tidskriften C hatiye weşandin.)

VETETS HEMLAND
(Niştimanê Genêm / Buğdayın Anavatanı)

MJÖLK - Den magiska drycken i det kurdiska köket

ALLT OM MAT

PASTORAL REVOLUTION

HISTORISKA KURDISTAN
- De första böndernas land

HISTORCAL RUINS OF KURDISTAN

KURDISTAN - Welatê pêşemînan

ALFABEYÊN KEVIN

Dûmahî:

BEŞÊ II

BEŞÊ III

Foundation For Kurdish Library & Museum