Kürdistan’ın antik dönemi yerli Kürt atalarının hakim olduğu M.Ö 3000-1500 yıllarında ilk tabakasını yaşar.

M.Ö 2000’den sonra Hint-Avrupa / Aryen göçlerinin Kürdistan havzasına dolmasıyla başlayan ikinci dönem ise M.Ö 1500’lere tekabül eder. Bu yeni dönem modern Kürt etnisitesinin oluşmasıyla sonuçlanır.

Sayıları yüzleri bulan çeşitli krallıkların kurulduğu ilk dönemde Xorî, Xaldî, Guti, Subaru, Lullubi ve Kassitler en büyük devlet ve öndevlet yapıları olarak ortaya çıkarken ikinci devrede Aryenleşme süreci tamamlanmış ve Mitanî, Mardoi, Nairi, Kardux, Manna ve Med gibi devletler oluşmuştur.
Antik dönemde Kürdistan; Sami göçleriyle ve bunların üstüne binen yeni Aryen kültürüyle zenginleşen Mezopotamya’ya karşı geride kalmıştır. Kürdistan’ı temsil eden Xelef Kültürü (M.Ö 6000- 5000), daha güneyden gelen yabancı Ubeyd Kültürü’nün (M.Ö 5900-4300) egemenliğine girmiş ve bu dönem M.Ö 3000’de Kürdistan’da Xorî / Hurri egemenliğinin başlamasıyla yeni bir evreye girmiştir.

Bu dönemin ilk tabakasında dağlı insanlar Xurri (bugün Kürt), ovalarda yaşayan insanlar da Akad (bugün Arap) olarak biliniyordu.

Xurriler, merkezi Kürdistan’daki tüm alanı kaplamış ve Anadolu Kürdistanı’na da etkide bulunmuştur. Daha sonra ortaya çıkacak Hititler bile bunlardan etkilenmişlerdi. Hurriler kültürel ve demografik olarak Zagros-Toros dağ sisteminin tüm halklarını tek bir kimlik altında birleştirmişlerdir. Gutium, Kerkük, Urartu, Halep ve Hattuşaş’ı kapsayan büyük bir alanda Hurrice’nin lehçelerinin konuşulduğu tespit edilmiştir. Urartu dili, bu dilin devamıdır. Modern Kürtçe; Urartu-Part (ve bir anlamda Med) dilinin bir bileşkesidir.

Hurriler yaklaşık 3000 yıl süren egemenliklerinde çeşitli halklardan oluştular ve yeni halk kimlikleri yarattılar. Bugün birçok Kürt aşiretinin ismi bu dönemde kurulmuş krallıklar veya yerel beyliklerden beri varlığını korumaktadır. Karkar Krallığı (günümüzde Gerger aşireti ve Şikakilerin yönetici sınıfı olan Karkar – Gargar grubu), Nairi (Nehri), Muşku (Meşkînî), Subaru (Zêbarî), Kummuhu (Kumsor), Namar (Nemran), Mard (Mardan), Lullubi (Lolan ve Lur), Kardu (Kurdekan), Manna (Kurd-Manc), Guti (Goyî), Harkar (Akre ve Hakkari).

Sami göçleri M.Ö 2500’de Akad göçleriyle başladı ve Sümerler yerine Akad İmparatorluğu gelişmiştir. Gutilerden sonra Sümerler tekrar Üçüncü Ur Hanedanı ile ortaya çıkmış fakat kısa bir süre sonra, Akad kalıntıları, Sümerler ve Kürtlerden oluşan yeni bir melez kimlik olan Asurlular bölgeye egemen olmuştur. Asur Krallarının bir kısmı dağlı Kürtlerdendir. İkinci Sami göçü M.Ö 2000’in başındaki yıllara denk gelen Ammuru göçüdür ve Babil devletleri bu göçlerin sonucunda ortaya çıkmıştır. Üçüncü Sami göçleri ise M.Ö 1000 dolaylarındaki Arami göçleridir ve bu dönemde Yeni Asur İmparatorluğu ortaya çıkmıştır. Bu son göçte de Samiler ile artık Hint Avrupalı kabul edilmesi gereken Kürtlerin melezleşmesiyle günümüze kadar ulaşan Süryaniler ortaya çıkmıştır.
Sami göçlerinin yoğunluğu, saldırganlığı ve Arap talancılığı Kürdistan’ı zayıf hale getirmiş ve neticede bölgeye yoğun bir Aryen göçünün gerçekleşmesini kolaylaştırmıştır. Yerli Kürtler de Samî talanlara karşı Aryenlerin bölgeye yerleşmesine razı olmuştur. Merkezi otoritelerin zayıflığı yerli Xurri dilleri yerine yönetici Aryen grubunun dilinin benimsenmesine yol açmıştır. M.Ö 700’den itibaren modern Kürtlerin çerçevesi belirlenmiş ve bu süreç, yerleşim adlarının büyük oranda artık Aryenleşmiş olduğu M.Ö 300’lü yıllarda tamamlanmıştır.

12.08.2023


İbrahim Halil Baran

Bir süredir yayınlarımızda yeni iki-kutuplu dünyadan sürekli bahsediyorum ve yayınlarımızı izleyen dostlarımız 'bu mesele neden bizi bu kadar çok ilgilendiriyor' diye soruyor. Bugün dünyada eski soğuk savaş döneminin izleri geride kalmıştır. Aynı şekilde soğuk savaş dönemi sonrası ortaya çıkan Amerika'nın 'tek kutuplu dünya'sı da son bulmuştur. Biz şu an yeni bir iki kutuplu dünya'ya geçiş sürecinde bulunuyoruz. Ve bu geçiş süreçleri biz kürdler için çok önemlidir. Çünkü uluslar arası konjünktür değişimlerinin yarattığı fırsatları çok iyi bir şekilde kullanarak devletimizi kurabilir ve bir statü sahibi olabiliriz. Nitekim birinci dünya savaşında doğan fırsatları yanlış siyaset yütrütmemiz sebebiyle büyük oranda kaybettik. İnsan herzaman yanlış yaptığı için kazanmaz. Karşı tarafta doğrular yapmıştır. Türkler, farslar ve araplar çok çeşitli stratejik oyunlar kurarak kürdlerin bu dönemde de devletsiz kalmalarını sağladılar. İkinci dünya savaşı sonrası, bilindiği gibi 1946 yılında, Kürdistan Cumhuriyeti olarak bilinen Mahabad Kürd Cumhuriyeti Qazi Muhammed önderliğinde kuruldu. Fakat ne yazık ki 11 ay yaşayabildi. Bugün de benzer bir dönemden geçiyoruz. Yani bir tarafta Çin ve diğer tarafta Amerika'nın olduğu yeni bir gerginlik hattı oluşturulmuş durumda ve jeo-stratejik, jeo-politik bazı değişimler meydana gelmiştir. Böylece dünyadaki bütün haritaların yeniden dizayn edilme, düzenlenme durumu ortaya çıkacaktır. Ama ne yazık ki kürdler fırsatlar döneminde ya birbirleriyle uğraşmakta yada hazır olmamış olmaktan kaynaklanan sorunlardan dolayı bu fırsatların çoğunu kaçırarak geride bırakıyoruz. Ve bu füyük fırsatlar dönemini kazanımsız kapatıyoruz.

Bugün dünyada ne oluyor? Sistemler nasıl bir kavga sürdürüyor diye bir soru sormak lazım. Çok basit anlaşılır bir nokta var; ikinci dünya savaşı'ndan sonra bir taraftan Rusya, diğer tarafta Kapitalist Blok, yani Amerika'nın öncülüğündeki kapitalist blok, iki kutuplu bir dünya inşa etti. Ve Amerika bu dünya sistemi inşasının içersinde de eninde sonunda şuna karar verdi; dedi ki 'eğer biz Sovyet Rusya'ya karşı Çin ile ittifak yapabilirsek, Sovyetler Soğuk Savaş'ı kaybedecek'. Nitekim öyle oldu. Amerika Çin'e güçlü bir şekilde yardım sağladı, ''Çin'de Serbest ekonomik bölgeler'in kurulmasını sağladı. Ve netice itibariyle Çin 1960'tan itibaren çok büyük bir ticari güç haline geldi ve son on yılda da özellikle yapay zeka (AI) , dijjital teknoloji alanında devrim niteliğinde büyük bir gelişme katetti. Bu gelişmelerin sonucunda artık dünya ile karşı karşıya olma pozisyonuna geldi.

Bu arada bir pandemi durumu patladı. Bilindiği gibi Çin'den dünyaya yayılan bir virus ortaya çıkarak tarihi hızlandırıcı bir etkiyle tarafları karşı karşıya getirdi. Burada taraflar ne istiyorlar? Aslında basit bir nokta var: Çin Yeni bir İpek Yolu yaratmak istiyor. Buna OBOR deniliyor = One Belt One Route. Yani tek kuşak, tek yol projesi. Bu projeyi, hayata geçirmek istiyor. Ama Çin'in bu yol projesi birçok ülke için stratejik tehlikelerle dolu bir projedir. Çin-Hindistan-Avrupa Yolu, birinci dünya savaşı ve hatta sömürgeleştirmelerin başladığı andan itibaren ingilizlerin eline geçmişti. Çin şimdi bu yolların büyük bir kısmını kontrol altına almak istiyor. İngiltere'nin, Ortadoğu gibi petrol kaynaklarından faydalandığı bir yerde ticaret yollarının Çin'in eline geçmesi elbette Amerika'nın da işine gelmiyor, ingilizlerin de işine gelmiyor ama diğer taraftan da hem Çin ve hemde Amerika bu meselede kendilerine yeni müttefikler bularak, bu yollardan bazı çıkarları diğer ülkelere vererek, ortayı bulmaya çalışyorlar. Ticaret yollarının değişimi, dünyanın tarihinin en önemli noktalarını oluştururlar. Geçmişte de olmuştu, örneğin Ümit Burnu'nun yani Afrika'nın Güneyi'nin keşfedilmesiyle birlikte, Avrupa'nın ticaret gemileri, Afrika kıtasının güneyinden dolaşarak Hindistan'a gitmeyi öğrendiler ve bu doğal olarakta Kürdistan Emirlikleri'nin yıkılmasına yolaçacak bir dizi olayın gelişimini tetikledi. Osmanlı'nın elinde tuttuğu ticaret yolları önemsiz hale geldiği için Kürd Emirlikleri, aldıkları gümrük vergileri düştüğü için güçten düştüler. 1840'lara gelindiğinde, ne yazık ki Kürd Emirlikleri yıkılmıştı. Bunun çok öncesinde çok önemli bir tarihi nokta vardır; romalılar ve sasanileri ticaret yollarının bulunduğu kavşakta, yani tam Kürdistan'da kavgaya tutuşup uzun yıllar boyu çatıştılar. Ticaret yolları bu nedenle kullanılmaz hale gelince, tüccarlar yeni arayışlar içine girdiler ve netice itibariyle ticaret kervanları yeni bir yol keşfettiler; Mekke ve Medine üzerinden Şam'a gelmeye başladılar. Nitekim tarihsel olarakta islam bu dönemde doğdu ve araplar bütün Ortadoğu ve Kuzey Afrika'yı ele geçirecek bir süreci başlatmış oldular. Tam da buydu, ticaret kervanlarının bu yolları yeni ticaret yolları haline getirmesiyle ilgiliydi. İşte bugün de buna benzer bir şekilde ticaret yolları değişimi söz konusudur. Bu da doğal olarak dünyadaki bütün dengeleri alt-üst etmeye yetecek bir güçtedir. Bir taraftan Çin anlaşma yoluyla Afrika'da kendisiyle hareket edecek bazı ülkeler buluyor, diğer taraftan Yunanistan gibi ülkelerde kendine liman kiralıyor.

Akdeniz'de gaz havzasında çeşitli problemler var. Bu bazı ülkelerin birbirine girmelerine neden oluyor. Kuzey Afrika'nın özellikle 'arap baharı' ile başlayan siyasi değişim sürecinin nereye evrilebileceği bir türlü kestirilebilemiyor. Böyle bir siyasi ortam içerisinde Suriye savaşı var. Suriye savaşının içinde türkler var, ruslar var, kürdler var. Aslında herkes burada yeni düzenden bir pay koparma derdine girmiş durumda. Diğer tarafta, Kuzey'de Karadeniz'de Ukrayna ve Rusya arasında savaş tam-tamları çalıyor.

Bu gelişmelerin en önemli halkalarından bir tanesi olan en son; Amerika Birleşik Devleti'nin başkanı Joe Biden ilk kez bir devlet ziyaretini kabul etmiş olmasıdır: Japonya başbakanı Yoshide Suga Joe Biden ile bir görüşmede bulunarak Çin'in uygurlar ve Hong Kong hakkındaki insan hakları ihlallerini gündeme getirdi. Bu görüşme neden çok önemli? Çünkü Yoshide açıklamasında ilginç bir noktaya değinerek 'Japonya ve Amerika Birleşik Devletleri arasındaki ittifak, mevcut bölgesel durum ve çetin güvenlik koşulları sebebiyle bugüne kadar olduğundan daha önemli bir hale geliyor' diyor. Mesele tam da burada. Bunu da ahtırlatmakta fayda vardır ki Çin'in şu an dünyada ekonomik ve siyasi olarak çok ilerlemesinin yanında kendisinin birkaç iç sorunu söz konusudur. Uygurlar meselesi bunlardan bir tanesidir. Uygurlar aslında müslüman çinliler olarak biliniyor. Bunların üzerinde Çin devlet baskısı var. Eğer Batı Bloku bu meseleyi biraz daha çok fazla kaşırsa, önümüzdeki süreçte Çin'in kopabilecek bölgelerinden bir tanesi olarak önümüzde duruyor. Bir diğer taraftan Hong Kong Meselesi var. Hong Kong ise bir ticaret kolonisi olarak biliniyor ve Batı Çin Denizi'ndeki Çin limanlarından bir tanesiydi. Uzun yıllardır bu mesele dünya siyasetinde bir sorun oluşturmaktadır. Portekizli Alvarez denilen bir kaşif'in Hong Kong'u keşfetmesi döneminden beri ortaya çıkmış bir sorundan bahsediyoruz, yani 1600'lü yıllardan beri süregelen bir sorun. Bu o günden bu güne Çin ile Batı dünyası arasında bir sorun olmuştur. Portekizliler Hong Kong'ta bir ticaret kolonisi kurdular. Ticaret gemileriyle Çin'den Avrupa'ya mal taşımaya başladılar. Bu dönem dönem Çin ile Portekiz arasında sorunlara sebep olmuştur. Sonra bu sorun 1700'lerde Çin ve Portekiz arasında yapılan bir ticaret antlaşmasıyla çözüldü. Fakat bu sırada devreye ingilizler girdi. İngilizler de Hong Kong'ta ticaret yapmaya başladılar. Ama ortada çok büyük bir sorun vardı. Çün elindeki büyük mal stoklarını Avrupa'ya satıyordu. Bu mallar baharatlar olmak üzere Çin'in kendi üretim teknolojisyle ürettiği daha başka mallar herzaman olmuştur. Matbaadan tutun baruta kadar herşey Çin'de icat edilerek Çin'de üretilmiştir. Dolayısıyla Çin elindeki bütün bu malları büyük miktarda Avrupa'ya satıyordu ama Avrupa ise Çin'e hiçbir mal satamıyordu. Bu sebeple de gümüş veya altın ile alışverişini yapmak zorunda kalıyordu. Böylece Avrupa'daki bütün altın ve gümüş stokları Çin'e kayıyordu. Eninde sonunda İngiltere buna itiraz etti ve dedi ki Çin'in bzden birşey satın alması gerekir. Fakat Çin Avrupa'dan birşey almayı redetti. Bu sebeple de İngiltere ilginç bir yol denedi ve Çin'e kaçak bir şekilde Hint Afyonu soktu. Bundan dolayı Çin daha 1800'lü yılların başında çok büyük bir uyuşturucu krizi ile karşı karşıya kaldı. Çünkü neredeyse bütün çinliler afyon bağımlısı haline gelmişlerdi. Böylelikle İngiltere Çin'e gizli ve kaçak bir şekilde afyon sokarak Çin'den mal almaya devam ediyor ve Çin'e vermiş olduğu altın ve gümüşü de kısmen geri almaya çalışıyordu. Yani bir trampa usulü ticaret yapıyordu. Yani ödeme olarak değerli madenler yerine afyon vermeye başladı. Çin krallığı bu duruma karşı çok büyük ve sert tedbirler aldı ve 1839-1842 yılları arasında Afyon Savaşları denilen bir savaş patlak verdi. Çin bu savaşlarda yenildi ve İngiltere'nin şartlarını kabul etmek zorunda kaldı. İngiltere deniz gücü olarak çok güçlüydü ve Çin'in bütün limanlarını bombaladı. Çin 1842'deki yenilgiden sonra afyon meselesini düzenleyen bir anlaşma yaparak bazı malları ingilizlerden almayı kabul etti. Fakat bu görece durum 1856'da tekrar bozuldu ve İngiltere ve Çin arasında 2. Afyon Savaşı başladı. 1860 yılında bu savaş sona erdi. Netice itibariyle Hong Kong tamamıyla ingilizlerin eline geçti. Çinliler ingilizlere karşı yenilgiyi kabul etti. Hatta bazı çinli muhaliflere göre Çin bugün bile İngiltere'nin sömürgesi konumundadır deniliyor. Yani ilginç bir tezdir ama bana göre havada duran bir iddiadır. Neticede İngiltere'nin Hong Kong'da bir hakimiyeti oluştu ve bir antlaşmayla Çin Hong Kong'u İngiltere'ye bıraktı. Sonunda yüz yıllık bir kiralama yöntemine gidildi. 106 yıllık İngiltere hakimiyeti sonunda 1 temmuz 1997'de Hong Kong Çin'e devredildi. Burada önemli bir nokta var; ingilizler Hong Kong'u Çin'e 'Hong Kong'un ticari statüsünün korunması şartıyla devrettiler. Günümüzde Çin bu antlaşmanın hükümlerine uymuyor. Bugün Hong Kong'un idare meclisinde sadece 20 tane Hong Kong'lu milletvekili bulunuyor ve geriye kalan bütün yöneticileri ise çinli yöneticilerden oluşuyor. Daha önceki bir yayında da işaret ettiğimiz gibi Hong Kong'da halk tarafından seçilen milletvekili sayısı 4/1 oranına kadar bile düşürüldü. Milletvekili sayısı artırıldı. Ama halkın seçebileceği milletvekili oranı düşürüldü. Tam da bu kaynamanın ortamında bazı taraflar Hong Kong'un statüsünün korunması için Çin ile çeşitli gerginliklere, çatışmalara girmek zorundadır. Bu taraflardan biri İngiltere'dir. 2. dünya savaşı sonrasında Pasifik'te insiyatifi ele almış olan Amerika da bu taraflardan biridir. Diğer tarafta ise Asya'nın küçük kara toprakları üzerine kurulmuş bir gücü var: Japonya. Bu Japonya'nın ilginç bir özelliği vardır. Japonlar Doğu Asya'nın en milliyetçi halkı olarak bilinirler. Japonlar ilginç bir şekilde bütün stratejik fırsatları değerlendiren bir yapıya sahiptirler. Ne zaman birisi Asya'da yalpalasa, Japonya orayı işgal eder. Nitekim geçmişte Hong Kong'u işgal etti, Çin'i işgal etti. Koca Çin'i.. Yani Japonya küçücük bir yerdir ama Çin'i, Güney ve Kuzey Kore'yi işgal etti. Japonya 2. dünya savaşından sonra yenildiler. 2. dünya savaşını sonlandıran olaylarının bir sonucu olarak Nagasaki ve Hiroşima'ya atılan atom bombası neticesinde mesele bitmiştir. Günümüzde Japonya tekrar tarih sahnesine çıkıyor ama bu sefer Amerika'nın yanında Çin'e karşı bir noktadan başlıyor. En önemli problemi, toprak sıkıntısı yaşıyor. Gelişen nüfusu ve nüfuzu sebebiyle etrafındaki yerlerden bazı noktaları almak zorundadır. Yani bu Japonya için tarihsel olarak kaçınılmaz olandır. Şuan Çin'den toprak koparma derdindedir.

Çin'in de kendine göre problemleri var. Mao'nun 19 49 sonrası oluşturduğu kommünist idarenin iktidarı ele geçirmesi ardından Taiwan diye bir ülke oluşmuştu. Taiwan önce Çin'in kendi adalarından biriydi. Komünistler Çin'de iktidarı ele geçirmelerinden sonra eski Çin yönetimi [milliyetçiler] de Taiwan'a yerleşti. Taiwan'ın yakın döneme kadar da adı Çin Cumhuriyeti idi. Bu ikili durumdan dolayı çinliler Birleşmiş Milletler'de çeşitli problemler yaşıyorlardı. Hatırladığınız gibi bundan kısa bir müddet önce Burmada (Mianmar) bir darbe oldu. Bu darbe Çin yanlısı bir darbedir. Böylece Amerika Birleşik Devletleri ve Batı dünyası Mianmar'da, Asya'da bir mevzi kaybetti. Mianmar, yani Burma Çin ve Hindistan arasındaki önemli bir stratejik noktada bulunuyor. Şunu belirtmekte fayda vardır ki Çin ile Amerika arasındaki savaş belki geçmişteki savaşlar gibi konvensiyonel bir savaşa dönüşmeyecektir. Yani birbirlerine kurşun sıkmayacak, bomba atmayacaklardır, fakat bu bir değerler savaşı olarak sürdürülecektir. Hatırlarsanız ikinci dünya savaşında bir tarafta Sovyetler vardı bir diğer tarafta da Batı dünyası vardı ve bunlar o zaman da değerler sistemi üzerinden kavga ediyordu. Bir taraf kapitalizmi savunuyordu, diğer taraf komünizmi savunuyordu ve bu iki taraf demokratik yönetimler ve tek partili sistemlerin çatışması olarak görünüyordu. Bugün Çin ve Amerika arasında da, eninde sonunda bu bir değerler savaşına dönüşecektir. Değerler savaşı'nın demokrasi güçleri Batı'nın yanında olacaktır, değerler savaşının, otoriter, baskıcı, tek partici yönetimleri ise görüldiği gibi Çin'in tarafını tutacaktır. Bu ortamda Çin'de bir darbe oldu ve demokrasi ilga edildi. Bu, Batı'nın değerler savaşında bir mevzi kaybetmesi anlamına geliyor.

Bu açıdan Ortadoğu'da bu nasıl bir gelişmeye sebep olur sorusuna bakmak lazımdır. Takip edenler biliyor, Pasifik'teki savaşın yeniden kayması, takip edenler biliyor, 2012'de yazdım, 2019'da yazdım ve kürdleri şu konuda uyardım: ''önümüzdeki süreçte savaş Pasifik'e doğru kayacaktır. Eğer savaş Pasifik'e kayarsa, dünyanın önde gelen güçleri Ortadoğu'ya vermiş oldukları kıymeti artık vermemeye başlayacaktır. Yani onların siyasi odak noktası Ortadoğu'dan Pasifik'e kayacaktır. Böylesi bir durumda kürdlerin cehenneminin ortaya çıkması anlamına gelir çünkü o zaman türkler, araplar ve farslar kürdleri bir kaşık suda boğmaya başlayacaklardır''. Bu konuyla ilgili yazılar yazdım, Twit'ler attım, konuşmalar yaptım. Ve ne yazık ki kürd siyaseti bunu dinlemedi ve hala da dinlememektedir. Peki ne yapılmalıydı? Hikayemiz tam da budur; fırsatlar dönemi ortaya çıktığında en büyük kazanımları sağlayabilmek. Ve savaş noktası odak Ortadoğu'dan Pasifik'e kaymış olduğunda ise, bizi koruyacak olan imkanları elde etmiş olmaktı. Peki biz bunu değerlendirebildik mi? Hayır. Ortadoğu, 1991 yılı Körfez Savaşı'ndan beri Bati dünyası'nın odak noktasıdır. Yani Pasifik'teki savaş en son 1940 ve 60 arasında dünyada çok önemli bir odak noktası haline gelmişti, bundan sonraki dönemde Soğuk Savaş Dönemi devreye girmişti. Ve hatırlarsanız 1991 Körfez Savaşı'yla birlikte Ortadoğu tekrar İngiltere'nin, Almanya'nın, Fransa'nın, Amerika'nın, Rusya'nın gündemine girmeye başladı. O dönem kürdler ne kazandı? Güney Kürdistan'da 30 yıldır ayakta duran bölgesel bir yönetim kazandı ve bugün Rojava Kürdistan'ında henüz sınırları, statüsü netleşmemiş olan bir parça kazandık. Peki bugün biz bunları koruyabilecek argümanlara sahip miyiz? Felsefi ve siyasi olarak evet, ama güç olarak hayır. Peki yarın, öbür gün Amerika bütün gücünü Ortadoğu'dan Pasifik'e kaydırmak zorunda kaldığı zaman kürdleri kim koruyacak? Sorun tam da budur. Kürdler kendi aralarında anlaşamayarak, Güney Kürdistan'da YNK - PDK, Roajava'da ise ENKS - PYD ikililiği yaratarak, aslında fırsatlar döneminde çok önemli bir şeyi kaçırdılar. Asıl büyük kürd kaybı ise, ne yazık ki Kuzey Kürdistan parçasında yaşandı. Bu yeni yol değişimleri, ticaret yolları'nın değişimi sebebiyle Kürdistan'ın stratejik önemi uluslar arası bir konu haline yükselirken, biz Kuzey Kürdistan'lılar 1999 yılından itibaren türkiyelileşme projesini önümüze koyarak, aslında kürd meselesini uluslar arası konumdan, Türkiye'nin bir iç meselesi haline dönüştürdük ve türk devleti de buna karşılık bir 'çözüm süreci başlattı' sonuçta onu da devam ettirmeyerek kürdlerin siyasi argümanını kökten baltaladı. Şu an kürdler Kuzey Kürdistan'da ellerinde hiçbir şey geçmeden kazanımsız bir şekilde bu dönemi kapatıyorlar.

Tam bu sırada örneğin Akdeniz'i görmemiz gerekiyor. Kıbrıs, İsrail ve Yunanistan, birde Birleşik Arap Emirlikleri, dün Kıbrıs'ın evsahipliğiyle bir görüşme gerçekleştirdiler. Hatırlarsanız çok kısa bir süre önce, 2020 yılının sonlarına doğru, Birleşik Arap Emirlikleri ve İsrail arasında bir anlaşma imzalandı: Abraham Anlaşması.. ve böylelikle Ortadoğu kendi içinde iki yeni bloka ayrıldı. Bir tarafta; İsrail, Mısır ve kısmen de Ürdün (çünkü Ürdün'in hala itirazları var) ve Körfez Ülkeleri, diğer tarafta ise; HAMAS, Türkiye ve İran'ın bulunduğu iki kampa ayrıldı. İşte tam burada birkaç tane yeni gelişme var: Yunanistan, İsrail, Mısır ve Kıbrıs bir anlaşma yaparak Akdeniz'i kendi aralarında bölüştürdüler. Akdeniz'de büyük bir gaz havzası bulunmaktadır. Türkiye itiraz etti, bu birliğe girmeye çalıştı. Fakat giremedi. Hatırlarsanız Akdeniz'den kovuldu ve gemilerini Karadeniz'e çıkarmak zorunda kaldı. Karadeniz'de Erdoğan büyük bir show yaparak 'biz gaz bulduk' dedi ama yalanı ortaya çıktı.

Bir diğer taraftan da Türkiye ve Yunanistan arasında gerilim başlıyor. Sebebi şudur; Türkiye, Libya'yla, Kuzey Afrika'yla ve Akdeniz'le ilgisini sürdürüyor fakat Yunanistan'la arasında mevcut olan Kıta Sahanlığı sorunu sebebiyle, Yunanistan'ın çıkarlarına ters gelen dumlar sebebiyle, Yunanistan ile Türkiye arasında korkunç bir gerilim yaşanıyor ve bu geçenlerde gerçekleşen Türkiye ve Yunanistan dışişleri bakanları arasındaki bir görüşmeden çok açık bir şekilde görüldü. Yunanistan'ın arkasında Amerikan güçleri var. Amerikan güçleri ilweride bunu Montrö ve Boğazlar meselesi için kullanacaklardır. Sonra Yunanistan'ın arkasında başka bir güç, Fransa var. Fransa neden bu mesele ile ilgilidir? Çünkü Akdeniz'de Yunanistan, İsrail ve Mısır'ın ortaklaşa çıkaracağı gazın dünya pazarlamasını Fransa yapıyor. Böylelikle Fransa bu meselede garantör konumuna yükseldi. Burada Kıbrıs'ın rolü çok önemldir. Kıbrıs daha önce Osmanlı'nın elindeydi. İngiltere Kıbrıs'ı 1857 tarihinde elli yıl süreyle Osmanlı'dan kiralamıştır. Tıpkı Afyon Savaşı sonrası İngiltere'nin Hong Kong'u çinlilerden kiraladığı gibi.. Bu süre bittiğinde 1920 yılında, kıbrıslı rumlar İngiltere'nin onayını almadan kendilerini Yunanistan'a katmak için bir referandum düzenlediler ve bu sorun böylelikle ortaya çıktı. Bu ara Yunanistan rusların desteğiyle askeri darbeler geçirdi. Yunanistan'a cunta yönetimleri geldi. Bunların sebebi İngiltere'nin Kıbrıs'taki eğemenliğini sonlandırmaktı. Fakat İngiltere'nin desteğiyle Türkiye 1974 yılında Kıbrıs'a girdi. İşte bugün Libya meselesi ve Akdeniz'in yeniden bölüşülmesi meselesi ve dolayısıyla Kıta Sahanlığı sorunu Türkiye için çok büyük bir sorun oluyor. Bu sebeple Türkiye'yi Akdeniz ve Ededen yukarıya doğru sıkıştırıyorlar.

Bütün bu gelişmelerin paralelinde Karadeniz bölgesinde, Ukranya ile Rusya arasında ciddi bir gerginlik var. Donbas diye bir bölge'de rusça konuşan ukraynalılar var oarada. Donbas geçmişte, 2014 yılında bağımsızlık ilan etti. O günden beri rus yanlısı ayrılıkçılar ile Kiev yönetimi arasında 15 insanın öldüğü karşılıklı bir savaş var. Buradaki askeri güçler birbirine yönelik tatbikatlar yapıyor. Rusya büyük bir askeri yığınak yapıyor Ukrayna'ya karşı. Azak denizi, Kırım ve Donbas bölegesini elde tutmak için çabalıyor. Çünkü Ukrayna'yı kim alırsa Moskova bir tehditle karşı karşıya kalmış oluyor.

Bu arada kürdler ne yapıyor? Kürdler ne yazık ki kendi aralarında anlaşlamıyorlar. Fransa burada çok önemli bir rol üstlendi ve Kürdistan başkanı Neçirvan Barzani'yi geçenlerde Eliyese Sarayı'na davet etti. Barzani geri döndükten sonra Erbil'de bütün kürd parti liderlerini topladı ve onlarla bir birlik görüşmesi yaptı. Bu görüşmenin hemen sonrasında Rojava'daki kürd temsilciler Fransa'ya davet edildiler. Faka bu günkü haberlere baktığımızda hala ENSK ve PYD arasındaki sürtüşmeler hala devam ediyor.

Ey kürdler! Fırsat elimizden kaçıyor!! Bu fırsatta elimizden kaçarsa biz artık kendimizi bir daha kolay kolay toparlayamayız. Tam vaktidir. Çünkü otuz yıldır siz güney Kürdistan'da ve on yıldır da Batı Kürdistan Rojava'da ne yazık ki bir araya gelemediğiniz için bir sürü şey kaybettiniz. Güney Kürdistan Kerkük'ü kaybetti, topraklarının %52'ni kaybetti. Rojava kürdleri ise ne yazık ki Afrin gibi çok stratejik ve çok verimli bir toprak parçasını kaybetti.

Bugün Güney Kürdistan'da önemli bir siyasi gelişme var. Kürdistan başkanı sayın Neçîrvan Barzani Erbil'de Amerika'nın Suriye özel temsilcisi Bronstein ile bir görüşme yaptı ve Barzani burada bir açıklama yaparak, 'kürd meselesinin Suriye içinde bir çözüme bağlanması gerektiği'ni vurguladı. Yani biz bu şartlarda bile anlaşamadığımız, birleşemediğimiz için, eğer hiç olmasa Suriye parçasında bir Kürd Bölgesi'nin inşasını sağlayabilirsek, bu kürdler için iyi bir kazanım olur. Bu sebeple bu sıkıntılı durumumuz devam edecek gibi görünüyor. Kürdler kendilerine 1991'de soğmuş olan fırsatlarda, 36. paralelin üstünün uçuşa yasak bölge ilan edilmesiyle birlikte ortaya çıkan durumdan istifade etmeleri gerektiği kadar istifade edemediler. Ne yazık ki burayı sadece Bağdat'tan Bütçe Problemi İçin Dilenen Bir Bölge haline kadar getirebildiler. Oysa bu kürdler için paha biçilmez tarihi bir fırsattı. Bugün de eğer biraz acele davranırsak belki o fırsatları hala kullanabiliriz. Ama şuan dünyanın bütün dikattlerinin odağı Pasifik'e doğru kayıyor ve dikkatleri Ortadoğu'dan kayması nedeniyle kürdlerin konumu giderek önemsizleşecektir. Çünkü kürdlerin bulunduğu coğrafya giderek önemsizleşecektir. Eğer Pasifik'te gerginlik biraz düşerse, o zaman OBOR (One Belt One Route) meselesi sebebiyle belki Kürdistan'ın konumu tekrar yükselebilir. Bunun farkında olmamız lazım. İşte bu sebeple bugün Kuzey, Güney, Doğu ve Batı Kürdistan'da kürdlere bilik tavsiye etme, diyalog çağrısında bulunmaktan başka bir şansımız yoktur.

Sevgili kürdler, aziz kürdler! Ey siyasetçi ve aydınlarımız! Birbirinizle didişmekten vazgeçin artık. KOCAMAN BİR FIRSATI KAYBEDİYORSUNUZ. Fırsat elinizden kaçıyor. Andolsun ki eğer siz böyle devam ederseniz, sizin torunlarınız, siz olnarı devletsiz bıraktığınız için yarın sizin mezarlarınıza tükürecektir. Nasıl ki bizim de atalarımız bizi böyle devletsiz bıraktıkları için her iki cihanda da ellerimiz onların yakasında olacaktır. Herkesin devlet sahibi olduğu bir dönemde, yanlış siyasetler yürüttüler. O gün osmanlı'yı kurtarmak isteyen kürd liderler, bugün Türkiye'yi demokratikleştirmek istiyor, Türkiye'yi kurtarmak istiyor!! O gün ümmeti kurtarmak isteyenler bugün Ortadoğu halkları'nı kurtarmak istiyor. Yani bu kadar zaman geçmesine rağmen kürdlerde değişen bir şey olmamış ama yüz yıllık devletsizliğin sancılarını hala en sert biçimde hala yaşıyoruz, sürgün edilmiş kürdlerin acısını hala yaşıyoruz, yakılmış, yerle bir edilmiş, tarihten silinmiş kürd köylerinin acısını hala yaşıyoruz. Bundan sebeple, kendi aranızda diyalog kanallarını lütfen açık tutun, birbirinizi dinleyin, birbirinizi anlayın. Bu iş katı partizancılıkla, particilikle, liderperestlikle çözülebilecek bir iş değil. Eğer kürdler bir araya gelirlerse, uluslar arası alanda kürdlerin ülkesi jeo-politik bakımdan çok çok önemli bir konuma sahip olduğu için, hemen tekrar yükselişe geçecektir. Bunu hemen belirtmek gerekir ki, tarihte ne zamanki Çin yükselişe geçmişse, Mezopotamya ve Kürdistan'da o denli bir yükselişe geçmiştir. Çin bugün yükselişe geçmiştir ve bundan dolayı doğal olarak Kürdistan coğrafyası da jeo-stratejik bir önemle yükselmiştir. Bu durumun sunduğu imkanları kürdlerin çok iyi kullanması gerekiyor.

Devleti olmayan halklar küçülerek, küçücük aşiretlere, halklara ve gruplara dönüşerek eriyebilirler. Gördüğünüz gibi Kürdistan parçalara bölünmüş ve her parçasında kürd halkı ayrı ayrı trajediler yaşıyor. Ermemek için 60 milyon kürd birleşmeli ve Kürdistan'ın bütün parçalarını birleştirip KÜRD ULUS DEVLETİ' İNŞA ETMELİDİR. Bu ulus devletin biçiminin nasıl olacağına halkımz karar vermelidir. Kürdler arasında çeşitli yaklaşımlar ve görüşler mevcuttur. Kimisi tek partili yönetim olsun diyebilir, kimisi diğer ülkelerdeki gibi çok partili demokratik sistem olsun diyebilir, kimisi komünizm, kimisi sozyalizm, kimisi kapitalizm, kimisi dindar, muhafazakar bir yönetim önerebilir. Buna yönelik hiçbir ÖNYARGIMIZ YOKTUR. Burada önemli olan tek şey kürdlerin biraraya gelmesi ve bir devlet kurmasıdır.

ERMENİLER KÜRDLERDEN ÖZÜR DİLESİN

William Rupert Hay’ın, Kürtlere dair 1921’de yaptığı bir tespit yeterince dehşet vericidir: “Kürdün kendisini ve kardeşlerini küçümsemek gibi tuhaf bir alışkanlığı vardır; muhtemelen bu alışkanlık Kürde, onu asimile etmek ve her türlü millî duygusunu kökten sökme çabası içinde olan Türkler tarafından aşılanmıştır. Kürt sürekli olarak, dış görünüşe önem veren anlamında zahirbîn, açgözlü anlamında tamahkâr ve yabanî anlamında vahşi deyimleriyle kendisinden söz eder.” 

Bu acımasız ama hakikate dokunan tespite birkaç kelimeyle ekleme yapılmalıdır. Kürtler, tam da millî duyguları kökten söküldüğü için, başkalarını kendine tercih eden anlamında diğergâm ve millî bir akıldan yoksun bırakıldıklarından, başkalarının bilgisiyle düşünmeyi ve davranmayı adet edindikleri için akılnakıs olarak da tanımlanabilirler.

Bu yüzdendir ki tüm komşu ve işgalcilerimizin Kürdistan’a dair bir politikası vardır ama Kürtler’in bir Kürdistan politikası yoktur. Herkesin, Kürdistan’ı da içine alan ve siyasal gayesi olan bir tarih tezi vardır ama Kürtler’in yoktur. Üstelik son dönemde derin bir hümanizm zehirlemesi de yaşıyorlar; çünkü devletsizdirler. Devlet, içinde vicdan olmayan ortak aklı ifade ederken onlar özne bilinci olmayan bir milletin bireyleri olarak duygularına dayanıyorlar ve bu duyguyu yaygın bir kanaat haline getiriyorlar. Bu zehirlenme, hafızasızlığı tetiklediği için de ne geçmişte olup biteni hatırlıyorlar ne de söyledikleri şeylerin gelecekte onları nasıl etkileyebileceğini hesaplayabiliyorlar.

Ermeni soykırımı konusunda yaşadığımız şey tam da bu. Kürtler, işlemedikleri bir suç için özür dileyip duruyor ve siyasal bir öngörüsüzlüğe kapılıp başkasının borcu için, alacaklılara ve haciz memurlarına kendi ev adreslerini tasdik ettiriyorlar. Ermeni soykırımı meselesinde hem Türkler’in suçuna kefil olmuşlar, hem hiç gereği yokken bu suça kendilerini ortak etmişler hem de Ermeniler’in avukatlığına soyunmuşlardır. Böylece özür dileyen de tazminata mahkûm olacak olan da yine kendileri olmuştur. 
Buna itiraz edilmelidir.

Tarih, çelişkileri çözmek için değil ama olanı hatırlatmak için vardır

I. Darius, M.Ö. 519’da tüm isyanları bastırarak imparatorluğunu 23 satraplığa böldü. Van gölünün kuzeyinde yer alan satraplığın adı Armeniya’dır. İlk olarak Behistun yazıtlarında rastlanan bu isim, Kimmerler’in saldırıları sonucu kuzeyden gelerek Kürd soylu Haldiler’e (Xaldî-Urartu) karışmış ve ateşperest olmuş bir halkın yerleşik oldukları toprakları ifade eder. Bu topraklar, Medya satraplığının kuzeyinde ve Kapadokya’nın doğusundadır. 

M.Ö 500’de Trakya ve Makedonya’yı da alan I. Darius, Miletos’un isyan etmesi üzerine bu ülkeyi yerle bir etmiş ve halkını da M.Ö 493’te Dicle boylarına doğru sürmüştür. M.Ö 5. yüzyılda yaşayan Heredot, Ermeniler’in Trakya kökenli bir halk olan Frigler’in bir kolu olduğunu ve Frigler’in başka bir kolu olan İliryalılar’ın (günümüzde Arnavutlar) baskısı ile Urartu ülkesine doğru göçtüklerini yazar. Nitekim bu halk, tarihi Armenya ülkesindeki halkla karışmıştır. Bugün Ermeni olarak adlandırdığımız halkın kendilerine Hay,Ermenistan’a da Hayastan demelerinin sebebi bu göç meselesidir. Yine aynı şekilde Doğu ve Batı Ermenice arasındaki fark ve iki lehçeyi kullananların neredeyse birbirlerini anlamıyor oluşlarının temel sebeplerinden birisi de budur. 

İskender ve Selefkoslar döneminde Kürdistan’ın kuzeyinde birkaç küçük prensliğe sahip olan Ermeniler, M.Ö. 190’da Romalılar döneminde tekrar görülmeye başlandı. Kartacalı Hanibal, müttefiki III. Antiokhos ile birlikte Sipilos Dağı’nda Romalılara yenilince Ermenistan satrabı Artaksiyas’a sığındı. Artaksiadlar Hanedanlığı olarak bilinen bu krallık, M.Ö 166’da IV. Antiokhos Epifan’a boyun eğdi. M.Ö 96’da Artaksiadlar tahtına II. Büyük Tigran geçti ve 35 yıl boyunca hüküm sürdü. Ermenilerin en parlak devirleri de bu döneme denk gelir. Arami ve Kürtler’in, Helenlerle mücadelesinden faydalanan Tigran, Selevkoslar’a karşı kendisinden yardım isteyen bu halkları neredeyse bütünüyle egemenliğine almayı başardı. Suriyeliler’in çağrısı üzerine Şam’a (Dimaşk) bir vali atadı, ardından da 70 kadar vadiyi barındıran Urfa ve Nisibis (Nusaybin) eyaletlerini ve kısa bir süre sonra da Ninova ve Erbil’i çoğunlukla  anlaşma ile kendisine bağladı. Gordiene (Karduk) ülkesi de bağımsızlıklarını korumak koşuluyla Ermeni kralın üstünlüklerini tanıdı. Bir süre sonra yine Kürt Moksuen (Müküs) prensliği ve Med, Karduk ve Arami kabilelerinden oluşan Erzen (Garzan) de bu krallığa dâhil oldu. 

Böylece Ermeni Krallığı’nın sınırları Medya dağlarından Klikya’ya, Kura nehrinden Şeria vadisine kadar genişlemiş oldu. Kısa bir süre sonra da kralın zulümleri başladı. Mazaka (Kayseri) ve çevresinden 300.000 kişi yurtlarından edilerek bugün neresi olduğu tam olarak bilinmeyen başkent Tigranocerta’ya sürüldü. Bir süre sonra krallıktaki şehir ve yerleşim birimlerine Ermenice isimler verilmeye başlandı. Bugün Ermeni aydınlarının her taşı Ermeni malı sanmalarına dair komplekslerine ve Kürdistan’daki her köyün adının Ermenice olduğunu iddia etmelerine sebep olan şey budur. Aynısını Emevi ve Abbasi dönemlerinde Araplar, çok daha geç bir dönemde de Türkler yapmıştır fakat bu Kürdistan topraklarını herhangi bir egemenliğe ait kılmaya yetmemiştir. 

Neticede Roma ile Pontus Kralı Mitridat arasında süregelen çatışmalar M.Ö. 70’te Ermeni Krallığı’na da sıçradı. Tigran, Mitridat’ın damadıdır ve kendisine sığınan kayınpederini Romalı General Lucullus’a teslim etmeyi kabul etmez. Savaş başlar ve Tigran, çoğu Kürtler’den oluşan 80 bin kişilik ordusuyla Dicle vadisinde çıkan çarpışmada kesin bir yenilgi alır. Tarihçiler, Tigran’ın ordusunun süvari ve okçularının Mard Kürtleri, köprücü ve istihkâmcılarının ise Gordiene (Gerdi) Kürtleri olduğunu yazıyor.  Neticede yenilgiden bir gün sonra halk, başkent Tigranocerta’yı Romalı generale teslim etti, general de şehri yerle bir etti ve krallık Dicle’nin güneyindeki tüm topraklarını kaybetti. Fakat kayınbaba ile damadın hırsı başlarına bela oldu. Kısa bir süre sonra bu sefer de Mard ve Med Kürtlerinden 40 bin piyade, 30 bin de süvari topladılar ama birkaç kez denemelerine rağmen Roma karşısında muvaffak olamadılar. Nitekim M.Ö 66’da Tigran, General Pompeius’a itaat etmeyi kabul etti ve birkaç yıl sonra da öldü. 

Ermeni Krallığı, 387 yılında Bizans ile Sasaniler arasında bölüştürüldü ve bazı dönemlerde sadece 15 köyü yöneten küçük bir hanedanlık olarak 421’e kadar hüküm sürdü. Bizans ve Sasaniler tarafından atanan valilerle idare edilen hanedanlık kalıntıları Hristiyanlığın yayılması ve Bizans’ın açık desteğine rağmen bir türlü Kürdistan’da ve Küçük Asya’da bir hâkimiyet alanı geliştiremedi. Kürdistan, 640’tan itibaren İslam ordularının egemenliğine girdi ve Kürtler kitleler halinde Müslümanlaştılar. Bu yeni durum, Kürdistan’da iktidarın tümüyle Kürtler’in eline geçmesini sağladı. Kürtler, Rojkan gibi geçmişten gelen krallıklarının yanı sıra Eyyübiler ve Mervaniler gibi güçlü devletler ile ömürleri 700 yılı bulan Erdelan ve Botan gibi emirlikler kurdular. Ermeniler ise halifeliğin ehli kitap olanlara tanıdığı geniş özerklikten yararlandılar. 800’lerde ortaya çıkan Hristiyan Ermeni kültürüne sahip Yahudi hanedanlığı Pakraduniler de Van gölü çevresi ve günümüzdeki Ermenistan devleti sınırlarının dışına çıkamadı. Bu hanedanlığın şahları, Abbasiler tarafından atanmaktaydı.  Arap İmparatorluğu’nun parçalanması üzerine 1021’de Bizans, Ermeni Prensliklerine son verdi. Yenilenlerin Sivas, Maraş, Kayseri, Antep ve Klikya’ya doğru göçertilmelerinin de etkisiyle, yerleştikleri topraklarda büyük bir Ermeni nüfusundan bahsetmek tarihin hiçbir devrinde mümkün olmadı. 

Bir dönem Hristiyanlığı seçmiş oldukları ve Ermeni kiliselerine bağlandıkları için Ermeni Hanedanlıkları arasında gösterilen Muş merkezli Mamigonlar’ın (Doğu Ermenicesi’nde G ve K sesleri aynı harfle yazılır) günümüz Kürt aşireti Mamekan, Bagrati hanedanlığının da günümüz Bekiran aşireti, Kars merkezli Gamsargan’ın günümüzde Germsar ve Weramîn’de mukim olan ve Osikan hanedanlığı olduğunu hatırlatmakta fayda vardır. Osmanlı’nın egemenliğine girmiş 24 Kürt emirliği nasıl ki Türk kabul edilemezlerse, Ermeni Krallığı’nın bir dönem hükmettiği Kürdistan da ne Batı Ermenistan olmuştur ne de Kürdistan ahalisi Ermeni kabul edilebilir. Buna rağmen Hristiyanların, özellikle Osmanlı döneminde kiliseler düzeyinde örgütlenmiş olması, nüfusları az da olsa Yakubî ve Curkan gibi Hristiyan Kürt aşiretlerinin de bölgelerine göre Ermeni, Asurî, Süryanî, Keldani, Nestûrî vb. sayılmalarına sebep olmuştur. 

11. yüzyılda Türk ve 13. yüzyılda Moğol istilaları ile 16. yüzyıla damgasını vuran Osmanlı-Safevi savaşları Ermenilere neredeyse 18. yüzyılın ortalarına kadar nefes aldırmadı ve onları kilisenin otoritesine kapanmış bir halk haline getirdi. İstanbul Ermenileri içinde başlayan reform hareketleri bu yüzyıldan itibaren, imparatorluğun batısında doğmakta olan modern bir milletin habercisidir. Ve aynı zamanda korkunç bir felaketin de.

Rusya’nın Yaşattığı Cehennem ya da Ermeniler Ölse Kim Üzülür?

Avrupa’ya yaptığı seyahat sonrası, Deli Petro şahsında Rusya, büyük bir yenileşme hareketi yaşadı. Ülkesini genişletmek isteyen Petro, devleti için sıcak denizlere inmek gibi bir strateji benimsedi; çünkü ülkesi kuzeyde buzlarla, güneyde artık Avrupa’ya karşı tökezleyen Osmanlı gibi bir devlet ve Karadeniz ile sınırlanmıştı.

Ruslar, iki seçeneğe sahipti: boğazları ele geçirmek için Bulgaristan’ı, Trakya’yı ve İstanbul’u almak ya da daha uzun bir yol olan Kafkaslar ve Kürdistan üzerinden Akdeniz’e inmek. Petro ve ardılları bu iki yolu da çokça denediler. 1800’lere gelindiğinde Kafkasya’yı işgal etmiş olan Rusya, 1804-1812 İran-Rus savaşları ile günümüz Ermenistan’ı ve Azerbaycan’ını almıştı. Özellikle Rusların Erivan kontu İvan Paskeviç, Anadolu’yu işgal etmenin yollarını aradı ve II. Mahmud’un politikalarından bezmiş Kürtler ve Ermenileri tetiklemeye kadar çalıştı. Paskeviç, kısa sürede Erivan, Kars, Erzurum, Ağrı, Bingöl bölgelerinin Müslüman ve Êzidî Kürt liderini ikna ederek tarafına çekmeyi başardı. Hatta Dersim’in Alevi Kürtleri içinde Ruslar’ın Hazreti Ali’nin kılıcı Zülfikar ile savaştığına dair bir efsane türemesini bile sağladı. Bu arada Osmanlı, artık doğuda Ruslarla mücadeleden dolayı İran’ın zayıflamasını fırsat bilerek, uzun süredir karışmadığı Kürdistan yönetimlerinin başına üşüşmüştü. Nitekim merkezileştirme politikası gereği bütün şiddetiyle Botan dâhil Kürt Emirliklerini tümüyle ortadan kaldırdı. Bunun da bir sonucu olarak da 1877-1878 Kırım Savaşı’nda Ruslara karşı kesin bir yenilgi aldı. Artık ortada müttefik olunabilecek çapta güçlü Kürt emirlikleri olmadığı için de Ruslar neredeyse tüm yatırımını Ermenilere yapmaya başladı ve kurdukları Ermeni çeteleriyle Kürtlere katliamlar uygulanmaya başladı. Bu dönemde Bitlis, Van, Muş, Erzurum ve Kars’tan milyonlarca Kürt güneye tehcir edildi. Bugün Urfa, Mardin, Diyarbekir, Adıyaman, Antep, Hatay ve Suriye Kürdistanı’nda macir (muhacir) adı verilen Kürtler’in oluşunun sebebi budur. 1878’de yapılan Berlin Antlaşması ile de Osmanlı, Vilayet-i Sitte’de Ermeniler lehine ıslahatlarda bulunma sözü verdi. 1848 tarihli eyalet nizamnamesine göre Kürdistan’ın bölgeleri olan Erzurum, Van, Mamüret-el Aziz, Diyarbekir, Sivas ve Bitlis’i kaplayan bu bölgeye Rusya ve Avrupa’nın belirleyeceği bir genel vali atanacak ve tedricen bir Ermenistan’ın kurulmasının önü açılacaktı.

1847 Bedirhan Bey yenilgisi ile Kürtlerin bir çağı daha kapandı. Sürgünle birlikte Botan, Mahmudi ve Hakkâri Kürt hükümetleri düştüler. Bitlis, Baban, Soran, Behdinan ve Rewanduz hükümetleri daha 1830’larda Osmanlı tarafından çökertilmişti. Lice, Hazro, Hazzo, Batman, Hasankeyf, Şirvan, Hizan, Zirkan, Pasur, Silvan, Doğubeyazıt, Milan, Reşvan ve Berazi gibi beyliklerin orduları zaten yok edilmişti. Bedirhan’ın yerine geçen Êzdîn Şêr de 1854’te sürgün edilince Kürdistan tümüyle bir boşluğa düştü. 

İşte Ermeniler ve Ruslar da bu boşluktan faydalanmaya bakıyorlardı. Fakat III. Aleksander sonrası ortaya çıkan ve devlet politikası haline gelen milliyetçi dindarlaşma ile Bulgar ve Ermenileri Slavlaştırma eğilimi direnişle karşılaşmıştı. Milliyetçileşen Bulgarlar Rusya’ya itiraz etmişti. Ermeniler ise kendi kaderlerini tayinden, yani bağımsızlıktan yanaydılar. Neticede Ruslar, 1903’te yayınladıkları kanun ile Ermeni okullarını kapatacak, Ermeni kiliselerinin tüm topraklarına el koyacak ve köklü bir asimilasyon politikası başlatacaklardı.

Rusların, Berlin Antlaşması sonrası Ermenilerle birlikte Kürdistan’ın kuzeyine sahip olması üzerine Erzurum, Diyarbakır, Musul, Bitlis, Van, Ormiye ve Harput gibi illerde Rus konsoloslukları açılmaya ve faaliyet göstermeye başladılar. Böylece Kürdistan sathına yönelik siyasi bir suikast da başlamış oldu. Değinmek gerekir, Kürdistan çok dinli bir ülkedir. Batılı bütün seyyahlar, 20. yüzyıla değin Kürtler’in diğer dinden olanlara karşı adilane tutumunu takdir ederler. Mesela 1683 yılında Cizvitler, 1700’lerin ikinci yarısında Garzoni, 1858’de Amerika Protestanları, Kürdistan’ın o dönemki başkenti Bitlis’te misyonlarını kurdular. Eğitim seviyesinin artması ve misyoner gruplardan gelen yardımlarla birlikte Ermeni toplumunda zenginleşme başladı. Bunu fırsat bilen Osmanlı yüksek vergiler koyarak gayrimüslimleri, Kürt emirliklerinden sonra ortaya çıkan dar görüşlü aşiret liderlerinin insafına bıraktı. Ermeniler ve görece Asurilerde ortaya çıkan güçlülük hissi bir felakete yol açtı.  Batılı Hristiyan misyonerlerin 19. yüzyılda yeniden bölgeye gelişiyle birlikte su yüzüne çıkmaya başlayan karşılıklı huzursuzluk, 20. yüzyılda etnik gruplar arası bir çatışmaya dönüştü. Böylece Batılı güçlerin, bölgedeki Müslümanların güçlerini zayıflatmak için Ermenilere verdiği vaatlerin boş çıkması sonucu 13 yüzyıl boyunca Kürdistan’da Müslümanlar ile barış içinde yaşamış tüm tarihi Hristiyan azınlıklar, kendi sonlarını getirmiş oldu. Fakat olaylar sadece Kürdistan’da vuku bulmuş değildir. Batılı ülkeler Osmanlı’yı zayıflatmak için 1895 olaylarını tetiklemiş ve bir süre zarfında Trabzon, Bayburt, Çorum, Kayseri, Yozgat, Divriği, Eğin, Develi, Akhisar, Zeytun, Gümüşhane, Tokat, Amasya, Mersin, Edirne, Merzifon gibi 29 merkezde Ermeni isyanları patlak vermiştir. Bu arada Hınçak ve Taşnak gibi Ermeni siyasi yapılanmalar kurulmuş ve bağımsız Ermenistan için devrimci faaliyetler örgütlemiştir. Osmanlı Bankası’nın basılması, Abdülhamid’e suikast girişimi ve benzeri birçok olaya karşı Osmanlı da çok sert bir karşılık vermiştir. Nitekim bu olaylar 1914’te Ermeniler’in Osmanlıya, Berlin Antlaşması’na atıfta bulundukları 1914 Şark Islahat Belgesi’ni imzalatmasıyla sonuçlanmıştır. Buna göre 6 Kürdistan vilayeti birleştirilecek ve başına 5 yıllığına bir Ermeni vali atanacaktır. Ne var ki kısa bir süre sonra Birinci Dünya Harbi patlayacak ve plan uygulanamaz hale gelecektir.

Kürtlerin vatanı, Osmanlı-Rus sınırında ve bu iki ordunun harekât sahasında yer aldığı için doğal bir savaş alanına dönüşmüş ve tahrip edilmiştir. Kuzeyde Sarıkamış’tan Güneyde Mukrî ve Xaneqîn’e, doğuda Kars’tan batıda Erzincan ve Sivas’a uzanan bu savaş temelde Osmanlı ve Ruslar arasında cereyan etse de Rusların bölgedeki yardımcı birlikleri Ermeni ve Suryaniler ile Kürtler arasında geçmekteydi. Kürtler cihat çağrısının gazına gelmiş ve kuzeyde başlarına gelen felaketin rövanşını almak için uğraşmışlardır. Osmanlı, daha sonra Ermeni Soykırımı’nın uygulandığı yerler olarak ortaya çıkacak Elazığ’da 11. Tümen, Musul’da 12. Tümen, Erzurum’da 9. Tümen ve Sivas’ta 10. Tümen konuşlandırmıştı. Belirtmek gerekir ki bu tümenlerin çoğu Kürt askerlerden oluşmaktadır ve savaşın sonunda, Mehmed Emîn Zekî’nin aktarımına göre bunlardan en az 300.000 Kürt telef olmuştur. Kürdistan halkı hem durmadan asker toplayan Osmanlı’nın hem de Ermeniler’in desteğiyle Rusların zulmüne uğramıştır. Açlık ve salgın hastalıklar baş göstermiş ve örneğin Süleymaniye’de bölge halkının ve askerlerin yüzde yetmişi ölmüştür. Soane, Kasım 1914’te 20.000 olan Süleymaniye nüfusunun Kasım 1918’de İngilizler şehri aldıklarında 2500 olduğunu belirtir. Ruslar, Ermeniler ile birlikte 1914 Aralık ayında Doğu Bayazıt ve Eleşkirt bölgesine girerler ve yerli Kürt halkının sadece yüzde onu sağ kalır. 1917’de Avrupa’nın desteği ile Rus devrimi gerçekleşir ve Rus ordusu dağılır ama Rus subayların denetiminden çıkan Ermeni grupları, Erzurum-Erzincan bölgesinde 30.000’den fazla Kürdü katlederler. Van, Bitlis ve Muş’ta da benzer bir durum söz konusudur fakat kayıplarla ilgili elimizdeki kaynaklar sınırlıdır. Şemdinli-Rewanduz bölgesindeki Balikan aşiretinin 100 köyünden sadece üç dört tanesi dışında hepsi yerle bir edilmiştir. Bradost aşiretinin Revanduk kolu tamamıyla yok edilmiştir. Bu mıntıkadaki 81 Bradost köyünden 52 tanesi tümüyle yok edilmiştir. Aşiretin 1080 olan hane sayısı 157’ye inmiştir. Kuvêrkan aşiretinin 150 hanesinden sadece 7 aile kalmıştır. Nehri’deki 250 aileden geriye 10 ev kalmıştır. Revandiz’daki 2000 aileden geriye ancak 60’ı sağ kalabilmiştir. Mesela Xaneqîn’in içine düştüğü felaket en az Ermenilerin yaşadıkları kadar büyük bir felakettir ama bunun hesabını ve yasını tutan tek bir Kürt bile yoktur. Bletch Chirguh, bu savaşla birlikte 700.000 Kürdün göçertildiğini, Kürdistan etnik haritasının küçüldüğünü ısrarla belirtir. Savaş sonrası ortaya çıkan salgın hastalıklar ve açlık 1929-1930 yılındaki Büyük Kıtlık (Xela Mezin) dönemine kadar en acı şekliyle Kürdistan’ı bitirmiştir. 

Bu arada Ermeniler, 1915’te Aram Manukyan önderliğinde Van merkezli Batı Ermenistan Yönetimi adıyla bir hükümet kurmuşlardır. Batum’un batısından başlayarak Trabzon, Gümüşhane, Erzincan, Muş, Bitlis’i ve Hakkâri’nin de güneyinde Piranşar ve Revandız’ı içine alan bir bölgede ve Özgür Vaspurakan adını verdikleri bir devlet ilan etmişlerdir. Bu hükümet daha sonra 1918-1920 tarihleri arasında varlığını iddia eden Ermenistan Demokratik Cumhuriyeti’ne ilhak edilecektir. 

Osmanlı İdaresi 24 Nisan 1915’te Dâhiliye Nazırı Talat Paşa imzasıyla bir belge yayınlar ve Ermeni komite merkezlerinin kapatılması, elebaşlarının tutuklanması ve arşivlerine el konulmasını emreder. İlk gün İstanbul’da 230’dan fazla Ermeni aydını ve siyasi lideri tutuklanır. Birinci hafta tamamlamadan bu sayı 2500’ü bulur. Birçoğu işkence edilerek öldürülür. Birçok örnek verilebilir ama en çok iç acıtanı, üç dönem Meclis-i Mebûsan’a seçilen ve Ermeni-Türk kardeşliğinin yılmaz bir savunucusu olan Sosyalist milletvekili Krikor Zohrab’ın İttihat Terakki’nin tetikçilerinden Çerkez Ahmet tarafından Urfa’da başının taşla ezilmesi olayıdır. Kürt folklor çalışmaları için çok önemli bir şahsiyet olan ama çokça bilinen bir örnek olduğu için Aziz Gomitas Vartapet’in hikâyesine değinmeyeceğim. 

25 Mayıs 1915’te, çıkarılan geçici Tehcir Kanunu, 30 Mayıs’ta Bakanlar Kurulunca süresiz hale getirildi ve 10 Haziran’da da Ermenilerin mallarına el koyma kararı çıkarıldı. Böylece tümüyle kanuni olan bir katliam başladı ve Osmanlı devleti ile İttihat ve Terakkiciler, Ermenileri sürmeye ve öldürmeye başladı. 

İlginç olan şudur ki büyük katliamlar (örneğin Boğazlayan ve Kütahya) Anadolu’da olmasına rağmen, toplama merkezlerinin Kürdistan’da olması felaketi Kürdistan’a taşımıştır. Göçertme, batıda Edirne’den; kuzeyde Samsun, Trabzon ve Bafra’dan; doğuda Eleşkirt ve Diyadin’den başlayıp Deyr-i Zor’a doğru planlanmıştır ve uygulanmıştır. Kararı veren de uygulayan da Osmanlı Devleti’dir. İşbirlikçileri İttihat ve Terakki’nin yerel güçleridir. Bunlar içinde Türkler, Kürtler, Araplar ve hatta Ermeniler dahi vardır. 

Ermeni Kırımı’nın ilk dönemi için (1890) suçlanan Hamidiye Alayları’nda da durum benzerdir. Alaylar devletin resmen teşkil ettiği bir kurumdur ve sadece Kürtler’den oluşmamaktadır. Örneğin 650 kişilik Eleşkirt ve Karakilise Hamiadiye Alayı Karapapaklar’dan oluşturulmuştur. Yine Tutak’taki bir alay 500 kişiden oluşur ve üyelerin tamamı Terekeme’dir. Kızıldız’daki alay, Balyan Ermenileri’nden oluşur. Sivas’taki 775 kişilik alay Kafkas muhacirlerinden, Nusaybin’deki 630 kişilik alay Arap Tay aşiretinden, Urfa ve Harran’daki 1200 kişilik alay Arap Kays aşiretinden oluşturulmuştur. Bütün bu alayların Ermeniler’e dokunmadığı varsayılamayacağına göre suç neden özelde Kürtler’e yüklenmektedir? Yine Ağrı’daki üç alay Sipkî’lerden oluşmuştur ve bu Kürt aşireti yakın bir zamana kadar da Êzdî’dir. Bu Êzdî aşiret daha önce Ermenilerin saldırılarında büyük kayıplar vermiştir. Bu durum, meselenin Kürt Müslümanlar ve Gayrimüslim Ermeniler şeklinde de okunamayacağını gösterir. Üstelik Ermeni Soykırımı aslında 1915-1922 arasında bir dönemi kapsarken Hamidiye Alayları’nın çoğunluğunu oluşturdukları için Kürtler’e yüklenmek ne derece hakkaniyete sığar? Ortada tek bir Kürt Emirliği ve Kürt hükümetinin olmadığı otoritesiz bir Kürdistan zamanında Kürtleri yağmacılıkla mı suçlayacağız? Açlık ve sefaletin kol gezdiği bir dönemde bu olağandır ve talanların hedefi sadece gayrimüslimler de değildir. Kürt aşiretleri birbirini de talan etmişlerdir. Urfa bölgesindeki Bêskî ve Berazî aşiretlerinin, Millî İbrahim Paşa ile Diyarbekir Kürt ahalisinin, Cizre’de Miran Mustafa Paşa ile Axayê Sor ve Koçerlerin, Serhat’ta Hesenî ve Heyderî aşiretlerinin birbirini talanı gibi onlarca örnek verebiliriz. Hamidiye alayları, Kürt emirliklerinin tasfiyesi neticesinde, yüzyıllardır soylu ailelerce yönetilen Kürdistan’ın, usul bilmez, talancı şahısların ellerine bilinçlice bırakılmak istenmesinin bir sonucudur. Türk idaresi bu yöntemle başta Kürtleri ve Ermenileri olmak üzere kendi hâkimiyetindeki tüm Kürdistan halkını dize getirmek istemiştir. Bu dize getirişin korkunç sonuçlarının bilançosu da kuşkusuz ki Kürtlere mal edilmek istenmiştir. Hamidiye Alayları’nda aşırı yetki verilen aşiret ileri gelenleri sadece Ermenilere değil başta Kürtler olmak üzere diğer tüm halklara da zulüm etmişlerdir. Nitekim Hamidiye Alayları’nın bilinen en zalim ismi Miranlı Mustafa Paşa, Botan bölgesinde bir yayladayken yine bir Kürt tarafından öldürülmüştür. Miran Aşireti’nin pek çok mensubu bugün dahi Mustafa paşayla olan akrabalıklarını inkâr edecek kadar kendisine öfke duymaktadırlar. Bu öfke bugün bile sürmektedir. 

Ermeni katliamlarında Kürtler’e bir suç isnat edilemez. Tıpkı, Sabiha Gökçen’in bir Ermeni oluşu, nasıl ki Ermenileri, Dersim katliamının faili kılmıyorsa, Kürtler de bu anlamıyla suçlanamazlar. Nitekim Saddam döneminde PDK’ye, son 30 yıldır da PKK’ye karşı savaşmış korucular meselesinde de bu böyledir. Kürtler’in bu düzlemdeki durumu bir emri ve iradeyi değil, bir memurluğu ve itaati temsil eder. 

Türk ve Ermeni tarafları tümüyle propagandif davrandıkları için tehcir sırasında ne kadar insanın öldürüldüğünü belirlemek artık çok güç, ama Ermeniler’in soykırıma tabii tutuldukları bir hakikattir. Bu hakikat bize beraberinde şu gerçeği söyler: Ermeni Soykırımı, sadece Ermeniler’e karşı işlenmiş bir suç değildir. Bu suç, Kürdistan’a karşı işlenmiştir. Türkiye Cumhuriyeti, Osmanlı’nın alacak ve borçlarını devralmış bir devlettir ve Ermeniler dâhil Kürdistan’a tazminatla yükümlüdür. 

Kürdistan’daki otoritesizlikten faydalanarak Ermeni mallarına Türk devletinin izni ile konmuş Kürt aileleri de mevcuttur. Kürt siyaseti içinde de yer alan ve süreğen bir öngörüsüzlükle Ermeniler’den “Kürtler adına” özür dileyenler, bunun yerine dedelerinin el koydukları Ermeni ve Süryani topraklarını sahiplerine iade etmelidirler. 

Kürtler katliama, tabi oldukları devletin emir ve fermanıyla ortak olmuşlardır ama Ermenileri ve diğer gayrimüslimleri korumayı kendi iradeleriyle yapmışlardır. Birçok bölgede Osmanlı’nın fermanına karşı ferman yayınlamış ve hem katliama hem tehcire karşı çıkan Kürtleri nereye koyacağız? Örneğin Mardin bölgesinden Şeyh Fethullah Hamidi, Şeyh Said, Rişvan aşireti reisi Besnili Yakup Ragıp, Dirêjan aşireti reisi Mustafa, Qerçikanlı Hacı Musa, Müküslü Mustafa Bey, Koçgirili Kürd Mustafa Paşa, Gevaşlı Kulîxan Bey, Kör Hüseyin Paşa, Nordezli Hecî Axa, Etmanekan aşireti reisi İsmail Ağa, Şeyh Ebdullahê Melekanî, Ermenilere evini açan Dersim Kürtleri, Gorandeşt şeyhleri, Nehri Şeyhleri, Antranik Paşa’ya silahlı 200 adamıyla birlikte yardıma giden Şeyh Ahmet Barzani ve Mele Mustafa Barzani. Bütün bu iyilik perilerini nereye koyacağız? 

Ermeni ve Kürtler’in birbirlerine düşman edilmesinin önüne geçmek için Ermeniler’in ve Kürtler’in aynı kanı taşıdıklarını söyleyen ve Ermenilerle Kürtler arsında evlilik ilişkilerini artırmak için yasalar çıkaran Mir Bedirxan’ı (Nasturi Katliamı konusunda da çarpıtılmış bir yığın tarihi bilgiyle Hıristiyan katili sıfatına mahkum edilmiş olan Mir Bedirxan’ı) nereye koyacağız? Olası Ermeni katliamlarından Kürtler’i alıkoymak için ilk Kürt kurultayında Ermeni katliamından söz eden şeyhlere karşı çıkan Şeyh Ubeydullah Nehri’yi nereye koyacağız? 

Kürtler’in millî penceresinden mesele şudur: Ermeniler, siyaseten oynadıkları kumarı kaybettiler. Batılı güçlere ve özellikle de Rusya ile kurdukları ittifak onların sonunu getirdi. Ermeni aydınları, komitacılar ve siyasi önderleri tıpkı Tigran ve kayınbabasının kapıldıkları egemenlik hırsıyla kendi toplumlarını uçuruma doğru sürüklediler. Rus mandası ya da bağımsız bir devlet kurmak hayaliyle kendi topraklarının dışındaki Kürdistan topraklarına da göz diktiler ve neticede mağlup oldular. Bolşeviklerin beklenmeyen ihtilali bu hevesi kursakta bıraktı. Kürtlere karşı giriştikleri etnik temizlik bir bumerang gibi onlara döndü ama neticede suçlusu ve suçsuzuyla bir halk, büyük oranda tarihe gömüldü. Her şeyden önce Ermeni aklı, Kürdistan’a karşı işlediği suçlarla perişan ettiği Kürtler’e bir özür borçludur.

Kesilmemek için, gördüğü her Müslüman karşısında kelime-i şehadet getirmek zorunda kalan bir Ermeni’nin endişesiyle Ermeniler’den özür dilemeyi bir marifet ve borç sayan Kürtler de hiç değilse Ermenilerin 1991’de Laçin ve Kelbajar’da neden Kürtler’i soykırımdan geçirdiğine dair biraz kafa yormalıdır. Tabii 15 bin Kürd’ün bir gecede neden öldürüldüğünü ve şehirlerin neden Kürtler’den temizlendiğini sormak için 100. yılı beklemeleri gerekmiyorsa. Diğer taraftan etnik kimliğini, yani Kürt olmayı reddetmeyenlerin göçe zorlandığı ve etnik kimliği açısından asimile edilmiş Ermenistan Êzidîlerini de hatırlamak da fayda vardır.

Ve Türkler’e…

Bitlis’teki Ermeni mezarlığının yerinde bugün bir stadyum, bir İmam-Hatip Lisesi, bir İlkokul ve bir cezaevi var. Kütahya’daki Ermeni yetimhanesinin yerinde bugün Kütahya Valiliği’nin binası var. Erzurum’daki iki Ermeni okulunun yerinde şu an Erzurum Valiliği’nin binası var. Antep’teki Ermeni Calusyan ailesinin ev ve bahçelerinin yerinde şu an Garnizon Komutanlığı var. Yine Ankara’daki Çankaya Köşkü’nün bulunduğu arazi, Ermeni Kasapyan Ermeni bir ailesine aittir. Bunların tümü bugün devlet daireleri olarak kullanılıyor. 

Urfa’da Kürt sultanı Selahaddin-i Eyyübî adı verilmiş tek bir okul, üniversite, han, meydan ya da sokak yoktur. Bir tek mekâna; birkaç yıl önce camiye çevrilen ve 457’de imar edilmiş olan St. Yuhannes Ermeni Kilisesi’ne bu isim verilmiştir. Türk iradesinin kirli zihniyeti burada da ortaya çıkmış ve ibadethanelere dokunmamasıyla bilinen ve üç dinin Kudüs’te birlikte yaşamasının teminatı olan bir Kürt sultanının adı bu namussuzca işe verilmiştir. Caminin resmi sahibi Diyanet İşleri Başkanlığı adlı devlet kurumudur. 

Bundan utanılmalıdır. 

Ve son olarak katliamları halklar değil devletler işler. Katliamı yapan Kürtler olsa dahi buna engel olmayan Türk devlet idaresidir ve bu onu yine doğrudan suçlu kılar. 

İbrahim Halil Baran

24.4.2015

(Rûdaw - aktarma)

M.Ö 1200-900 yılları arasındaki yıkıcı Aryen göçleri tüm İran platosunu Hint-Avrupalı hale getirdi ve özellikle Zagroslar, Aryenlerin yerleşim hedeflerinden biri haline geldi. Diğer taraftan Sami karakterli Asurlular özellikle I. Tiglath-Pileser (M.Ö 1115-1077) döneminde Kürdistan’a büyük seferler düzenlediler. Mitanniler döneminde kısmi de olsa Xurri karakterli Kürtlüğü koruyan Kürdistanlılar ikinci dalganın yanı sıra zalim Asur devletine karşı Aryen kimliğini hızlıca benimsemek durumunda kaldılar ve M.Ö 10. Yüzyılın başlarına geldiğinde Kürtler Aryenleşmiş oldu. Bu tarih aynı zamanda bugün de kullandığımız etnik Kürt isminin Asurluların belgelerine Kurtie olarak geçtiği tarihtir. Bu isim bugün tüm Kürtleri kapsamakla birlikte Kurdikan aşiretinin de isminde yaşamaktadır.

Cengiz Han’dan kaçan Harezmşahların sultanı Alaaddin Muhammed, Hazar Denizi içindeki bir adada ölünce yerine oğlu Celaleddin geçti ve Afganistan'da Moğollarla mücadele vererek Hindistan'a kadar girdi ve burada da Moğollara yenildi. Cengiz Han, Moğolistan’a döndükten sonra Celaleddin, İran’a geri döndü ama virane olmuş ülkede tutunamadığı için Kürdistan’a geldi. Bedre ile Bakuba ve Dakuka kalesinin çevresinde talan, gasp ve yıkım hareketlerine girişti ve Erbil’e ilerledi, ancak Eyyübilerin generali Muzaffer tarafından diplomatik bir görüşme sonucu bölgeden gönderildi. O da Kürdistan’ın kuzeyine yöneldi ve önce Mêraxa’yı ele geçirdi ve 1225'te atabeyliklerden İldenizlileri yok ederek Tebriz'i aldı. Buradan hareketle Gürcistan’ı fetheden Celaleddin, doğuda Moğollarla savaşını sürdürürken batı sınırlarında da Eyyübiler ile karşı karşıya geldi. Celaleddin önce Ahlat’ı muhasara altına aldı ve ardından Muş üzerinden Cudi’ye kadar Botan Vadisi’ni bir baştan diğer başa kadar talan etti. Bölgeden kaçan Kürtler, Halep çevresine kadar göç ettiler. Amed ve Mardin Artuklu emirlerinin yanı sıra Erzurum’un Selçuklu emirinin de Celaleddin’in safına geçmesi ve ona savaş malzemeleri göndermesi Eyyübileri, Celaleddin karşısında yenilgiye mahkûm etti. 14 Nisan 1230 Pazar günü 9 aydır kuşatma kuşatma altında olan Ahlat kılıç zoruyla ele geçirildi. Bazı Eyyübi emirleri de iç çekişmeleri sebebiyle Celaleddin’le diğer Eyyübilere karşı ittifak etmişti.

Anadolu Selçuklu Sultanı Alaeddin Keykubad ve Mısır Eyyübi hükümdarı Melik Kamil, Celâleddin’in kendi ülkelerine karşı harekete geçmesinden endişe ederek güçlerini birleştirme yoluna gittiler. Ahlat’ın düşmesinden üç ay sonra Erzincan yakınlarında bulunan Yassı Çemen’de 13 Ağustos 1230’da Eyyübi-Selçuklu ittifakı Celaleddin’i bozguna uğrattı. Celaleddin, elindeki askerleri Xoy mıntıkasına kadar geri çekmek zorunda kaldı. Neticede bir yıl sonra 1231’de Moğollar, Celaleddin’e saldırarak ondan Azerbaycan mıntıkasını aldılar ve o da Moğolların korkusundan Kürtlere sığınmak istedi. Moğollar onu Diyarbekir’e kadar kovaladılar ve o da Dersim bölgesine geçti. Moğolların bölgeyi yağmaladığını duyan Kureyşan Kürt aşireti Moğolları geriletti fakat Celaleddin burada (bazı kaynaklara göre Silvan’da), kardeşi Ahlat kalesinde Harzemşahlar tarafından öldürülmüş bir Kürt köylüsü tarafından öldürüldü.

Böylece Anadolu Selçukluları daha önce Eyyübilere ve atabeglere kaptırdıkları bazı toprakları geri aldılar ve sınırlarını Tiflis’e kadar genişlettiler. Ahlat, Bitlis, Van, Adilcevaz, Malazgirt gibi şehirleri ele geçirdiler ancak Harzemşahların ortadan kaldırılması Selçukluları Moğollarla karşı karşıya getirdi. Moğollar, Baycu Noyan komutasında Aras nehrini geçerek merkezi Kürdistan’ı talan ettiler ve neticede 1243 yılında Sivas’taki Kösedağ Savaşı'nda Selçukluları yenilgiye uğratarak Anadolu'yu tümden istila ettiler ve Selçuklular, Moğollara bağlı bir vasallığa dönüştü. 1247’de Moğollar, Şehrezor’u, 1252’de de Diyarbekir’i istila ettiler ve insanları kılıçtan geçirdiler. Kürtler dağlara çekilmek zorunda kaldı.

Selahaddin ölünce devleti, kardeşleri ve çocuklarının elinde pay edildi. Eyyübi melikleri birbirlerine düşman oldular ve birbirlerine karşı gidip düşmanlarıyla anlaşma yaptılar. Kendilerini birbirlerine karşı korumak için kölelerden ordular oluşturdular.

Eyyübi İmparatorluğu’nun yerini Memlüklere bıraktığı ve bir Moğol imparatorluğu olan İlhanlıların Kürdistan’ı denetime aldığı yıllarda Kürtler bağımlı ya da bağımsız daha küçük devletçikler şeklindeki varlıklarını sürdürdüler. Küçük Lur mıntıkasında Xurşidi, Büyük Lur’da Hezarhespî, Fars bölgesinde Şivanî, Şehrezor ve Kirmanşah’ta Erdelan, Hakkari ve Amediye’de Şembo (Hakkari), Cizre ve Botan’da Boxtan, Xoy ve Tebriz’de Dunbuli, Bitlis’te Rojkî (Bedlîs), Gürcistan’da Zekerî (Hıristiyan Kürtler), Bakü’de Şêrvanî, Bingöl ve çevresinde Suveydî, Kozluk ve Sason’da Hezo, Dersim ve çevresinde Çemişgezek, Silvan ve Urfa ile Hasankeyf’te Melikan (Eyyübi), Harput ve Palu’da Palo, Siirt Şirvan’da Şêrvî, Diyarbekir’in kuzeyinde Zirkan, Diyarbekir’in batısında Eğil merkezli olarak Mirdasî, Urfa’nın güneybatısında Berazî (Slêmanî), Kilis ile Halep arasında Mendan ve Duhok ile Şengal bölgelerinde Dasinî gibi Kürt hanedanlıkları sonraki beş yüzyıl boyunca süreceği gibi Kürdistan’da yönetimsel bir ağ oluşturmuşlardı.

1243'teki Kösedağ Savaşı'nda Moğollara yenilen Rum Selçukluları’nın bölgedeki denetimi zayıfladı. Bu savaşın ardından İlhanlılar, Anadolu’da denetimi ele geçirmişlerdi. Bu süreçte daha önce Selçuklulara bağlı olarak bölgede bulunan beylikler önce İlhanlılara bağlandı ve sonra da küçük birer bağımsız devletlere dönüştüler. Bu beylikler arasında da Kürt beylikleri vardı. Fakat büyük oranda Hıristiyan olan bölge halklarının Selçuklularla birlikte Müslümanlaşması aynı zamanda onların Türkleşmesini de beraberinde getirmiş ve Kürt beylikleri de bundan nasibini almıştı. Bugün tarihe Anadolu’daki Türk beylikleri olarak geçen Dulkadiroğulları, Ramazanoğulları, Karamanoğulları, Germiyanoğulları, Candaroğulları, Aydınoğulları ve Menteşeoğulları ve çok daha erken bir dönemde kaybolan İzmiroğulları gibi beylikler Kürttüler ve yönetici-yönetilen nüfus dengesini koruyamadıkları için kısa bir sürede Anadolu-Türk kimliği içinde eridiler. Böylece Kürdistan’ın kuzey-batı sınırları Amanos ve Anti-Toroslar hattının doğusunda kalmış oldu. Yine de kaybedilmiş olan bu bölgelerde irili ufaklı öbekler şeklinde Kürt nüfusları ve yerel hakimiyetler sonraki yüzyıllarda da görülmeye devam etti (bkz: Kozanoğulları Beyliği). Daha sonra bu bölgede kurulmuş beyliklerden biri olan Osmanlı Beyliği, zamanla bütün öbür beyliklerin topraklarını ele geçirdi ve bir imparatorluğa dönüştü. Abbasiler ile Kürtlerin savaşları sebebiyle çok daha önce Bizans’a sığınan veya Babekî / Hürremi hareketleri sebebiyle batıya doğru göç etmiş Kürtler bu dönemlerde de Anadolu’daki dinsel varlıklarını sürdürdüler. Hıristiyan olan eski Bizanslı halk İslam’a geçerken bir ara form olan ve artık tasavvuf içinde değerlendirilen Kürt dinlerine sempati duyuyordu. Vefailik (bkz: Ebul Vefa el Kürdi) gibi Kürdi tarikatlar aracılığıyla Anadolu’daki bu yeni Rum-Türk-Moğol homojenleşmesini inanç yönünden etkileyen Kürt inançları Kalenderilik (Yezidiliğin Qelenderan kastı) ve Babailik (Babek sebebiyle bu ismi almıştır, doğuya göç edenler ise Babai aşireti olarak Peştunlaştılar) gibi biçimlerden zamanla Bektaşilik formuna dönüştü. (Rum Abdalları ile yerel bir form alan bu grup Balım Sultan’ın atanmasıyla otoritenin eline geçti.) Roma’nın ilk dönemlerinde de bir Kürt dini olan ve cesaret ile yiğitliğe özel bir önem veren Mitraizm, Romalı lejyonerler arasında bir asker dini olarak önce Anadolu’da ardından da Avrupa’nın içlerine kadar yayılmıştı. Benzer bir şekilde Anadolu’daki bu yeni homojenleşme sırasında da Yeniçeri olarak bilinen ve 1300’lü yılların ortalarında kurulan askeri ocak, Bektaşi inancına bağlıydı. Bu askerler de Hürremi hareketinin bir alametifarikası olarak öne çıktığı şekliyle kırmızı elbiseler giyiyor, Kürt sembolizminin bir gereği olarak kırımızı başlıklar takıyorlar (bkz: Kızılbaşlık-Alevilik, Kumsor aşireti, Ezidi-Barzanî-Berazîlerin kırmızı başlığı, twitter.com/ixbaran/status… ) ve savaşlarına giderken davul çalıyorlardı; bu gelenek daha sonra yine sadece kırmızı elbise giyen Mehteran adı verilen askeri bandoya dönüşecektir. (Mehteran adı da Kürtçe’deki Mihder -büyük, ulu, azam- kelimesinin çoğuludur ve yine Mithra ile ilgili olarak mihr / güneş kelimesi ile ilgilidir.) Kürt dinlerinin etkisi kurumlaşan mehteranlar da Yeniçeriler ile birlikte 1826’da Bektaşi Ocağı’nın kapatılmasıyla birlikte ortadan kaldırıldılar.

Birinci Dünya Savaşı'nın en kritik günlerinde Rusya çökmüş, Romanov hanedanı tahttan el çekmiş, önce Şubat, ardından Ekim Devrimi olmuştu. Sovyetlerin kurulması ile Ruslar için tarih bir şekilde donmuştu.

Wagner meselesi aynı etkiyi yaratır mı bilmiyorum ama bu iç karışıklık Rusya'nın Balkanlar, Ortadoğu ve Kuzey Afrika'dan hiç değilse bir süreliğine el çekmesine sebep olur.

Peki Rusya’daki karışıklık Kürtlerin işine gelir mi? Başarılı bir Rusya, Tr’ye çevreleyeceği için uzun vadede kuzey için iyiydi ama Rojava ve Başur için İran üzerindeki rolü ve Suriye’deki fiili varlığı sebebiyle karışmış, güçsüzleşmiş bir Rusya gereklidir. I. Dünya savaşından çekilmeleri kuzeyi rahatlattı ama diğer parçalar için felaket oldu, Kürdistan dörde bölündü. Kazanmış olsalardı bazı topraklarımızı Ermenilere kaptırırdık ama diğer Sovyet ülkeleri gibi bir Kürdistan cumhuriyeti olurdu. Sovyetler dağıldığında ise biz de diğerleri gibi bağımsız olurduk. II. Dünya savaşındaki başarısı Mahabad’ın sonunu getirdi. 1991’deki çöküş Güney’in işine yaradı ama kuzeydeki isyanı olumsuz etkiledi. Suriye’ye gelmeleri bizim işimize yaramadı.
Kürdistan’ın sorunları için bizim de kompartmantalizasyon siyasetine geçmemiz gerekir.