Dersim Soykırımı ve ‘Kötülüğün Sıradanlığı’

29.11.2019

DOSYA

Dersim soykırımında SUÇ İŞLEMİŞ olduğunu itiraf eden katil bir türk askeri Yusuf Kenan Akim

Bir askerin günlüğünden korkunç Dersim katliamı itirafları:
“Sabah saat yedi buçukta Zara’nın nahiyesinden hareket ettik. Pülür’e, sonra Cevizli köyüne geldik. Yol boyunca olan bütün köyleri yaktık. Dağ içinde bir kulübeye girdik. 100 keçi bulduk. Ve meşum bir vaziyet karşısında kaldık. Bir Kürt kadını kendisini iple asmış. Bir (okunamadı) çökelek süt de bırakmış. Gece saat 21’de Karaoğlan’a geldik. Geceyi burada geçirdik.”

Dersim soykırımında SUÇ İŞLEMİŞ olduğunu itiraf eden katil türk ordusu mensubu bir türk askerinin tuttuğu günlük

Yusuf Kenan Akim adli işgalci-katil türk ordusu askeri Yusuf Kenan Akim'ın hatırasını yazdığı Ece Ajandası'nın kapğağı

Från dagboken av en turkisk soldat, Yusuf Kenan Akim som deltog folkmordet i norra Kurdistans Dersim provins 1938:

"3 september
Äntligen slog vi läger vid vattnet kl 7. Men i och med floden var full av döda kroppar kunde vi inte dricka från den den och släcka vår olidliga törst

"11 september
fortsätter även idag med att peppra bergen, dalarna är ogenomträngliga på grund av döda kroppar

"12 september
Varje dag håller vi på med halshuggningar


Çalışmalarını Almanya’da sürdüren tarihçi Zeynep Türkyılmaz Dersim’de 1938’te devlet eliyle yaşatılan vahşete dair önemli bir belgeyi paylaşıyor. Harekata katılan bir askerin günlüğüne yazdığı notlar, hem 1938’te neler yaşandığını, hem de bu vahşetin kimi askerlerce nasıl da duygusuz biçimde icra edildiğini ortaya koyuyor.

ZEYNEP TÜRKYILMAZ*

“9 Eylül
Ah bugün İzmir’de olsaydım. Halbuki dağ başında Kürtlerle uğraşıyoruz. Hep o…. X

Bugün de dağları ormanları tarayarak ovaya geldik. Bizim bölük Şam Uşaklarının başı olan Şeytan Ali’nin kafasını ve bir çok daha insan öldürerek hepsinin kafasını getirdi. Şimdi bizim bölük çok gözde, bütün zabıtlar kahraman bölük diyorlar. Ali Galip Paşa bizim bölüğün gözlerinden öptüğünü telefonla söyledi. Geceyi Ovacık’ın bir saat ilerisinde geçirdik. Yine çok yorgunuz….”

Dersim Soykırımı'nı şu ana kadar göremediğimiz bir açıdan anlatan bu vurucu satırlar, Atatürk Kitaplığı’nın yakın zamanda internet üzerinden kullanıma açtığı dijital kaynaklar arasında bulunan, 1938 yılına ait bir hatırattan alınma. Zorunlu askerliğini yapmakta olan bir asker tarafından, bizim kuşağın Ece Ajandası diye bildiği, eski adıyla Ece muhtıra defterine 27 Temmuz ile 25 Eylül arasında Osmanlıca yazılmış notlardan sadece birisi. Bazen bir, bazense birkaç farklı seferde çabucak karalanan, ancak her gün düzenli olarak tutulan bu hatırat, Dersim’de yaşanan vahşeti ilk defa emir komuta zinciri içindeki uygulayıcılarının perspektifinden, araya zaman girmeden, sıcağı sıcağına anlatıyor.

9 Ocak günü yazılan, “Çok canım sıkılıyor biraz sokağa çıktım,” sözleriyle başlıyor bu günlük notlar. Ondan önceki birkaç sayfa yırtılmış gibi görünüyor, ancak kim tarafından ve ne sebeple yırtıldığı muğlak. Kesin olmasa da isminin Yusuf Kenan Akım olduğunu tahmin ettiğimiz bu Samsunlu gencin ne mesleğini, ne eğitimini ne de neyi sevip sevmediğini biliyoruz. Annesi babası kardeşleri ve birkaç iyi arkadaşı olduğunu öğreniyoruz notlardan. Hatıralar askere gitmeyi beklerken geçirdiği, boş zamanın bol olduğu bir dönemde başlıyor. Ara sıra sinemaya ve konsere gittiğini, roman okuduğunu, arkadaşlarına, akrabalarına ille de sevgilisi Nedime’ye bol bol mektup ve kart gönderdiğini biliyoruz. Kendine dair son derece az detay barındıran bu hatırata, yazarının Nedime adlı bir kadına olan yoğun, şüpheci ve bazen de saplantılı aşk, damgasını vuruyor. Hemen her gün en az bir kez, ‘Nedimem’, bazen de kod adıyla ‘X’, ya da ‘hain’ diye seslendiği sevgilisine özlemini, hasretini, kızgınlığını, öfkesini, ve şüphesini not ediyor. Belki de bu hatıratın başından sonuna kadar, hiçbir koşulda unutulmayan, değişmeyen tek şey Nedime’ye duyduğu yoğun hisleri ifade etme ihtiyacı ve ondan gelen ya da gelmeyen cevabın yarattığı ruh halinin kaydı.

Dersim’e gidiş

Günlüğün yazarı 27 Nisan 1938’de askerliğin acemilik kısmını geçirmek üzere Amasya’ya gider. Bu dönemdeki notlar yeni ortama alışma çabaları, hastalığı ve Nedime’ye olan özlemi ve ona dair endişeleriyle dolu. Bu sıkıntılı hislerin yanı sıra çarşı izinleri, kısa da olsa Samsun’a gidişi, Nedime’yi görüşü ve komutanlarıyla olan iyi ilişkilerinden de bahseder. Birinci ayın sonunda, 28 Mayıs’ta 56. Alay olarak yemin törenini ifa ederler. 27 Temmuz’da ise günlüğüne ‘Alayca Hareket’ başlığını atar ve altına Amasya’dan trene binmeyi beklediklerini yazdıktan sonra, ‘Beni silahsız sıhhiyeci olarak ayırdılar,’ diye belirtir. 30 Temmuz’da ilk olarak hareketlerinin Dersim’e olduğunu yazar: ‘Dersim Dağı, Fırat nehri kenarındayız. Bugün yine arkadaşlarla Fırat nehri kenarında resim aldırdık.’ Kısa bir süre sonra da Altunovası Manevrası diye adlandırdığı Dersim tarama operasyonuna dahil edildikleri ortaya çıkar. 25 Eylül’e kadar Dersim’de geçirdiği iki ay boyunca dağlarda geçirdiği zamanlara, yaptıklarına ve tanık olduklarına dair notlar tutar. Notlar, dönüşte dağıtımla gönderildiği askerlik dairesindeki deneyimleriyle devam eder. Bu süreçte can sıkıntısına dair yazdıklarına geri dönerken, ailevi meseleler, Amerika’dan gelen milyoner halazade, Atatürk’ün sağlık sorunları ve bunları müteakip ölümü sıkça yer alır. Hatırat kısmını 31 Aralık günü yazdığı, sevgilisi Nedime’ye adanan şu romantik notla sonlandırır.

“X yok yok.... X....
Derler ki ölüm var. Yine diyorlar ki ölmeyen şeyler var. Ben ikisine de inanıyorum. Ölüm maddedir. Ve yaşayan sevgidir. Burada ölen maddenin kemikleri ve yaşayan sevginin ruhu yatıyor. Bu muhtıra arasında bir türbe ve saray, X....”

Yılın özeti Ajandanın son kısmında ise gelir gider kaydı için ayrılan bölüme, ‘Bu ayda doğanlar’ başlığı altında kız ve erkek isimleri yazar, ve bu aylarda doğanlara dair horoskoptan alınma karakter tahlilleri ekler. Geri kalan sayfalarda kısa bir gelir gider hesabından sonra yılın hulasasına dair notlar tutar.

“Temmuz: 27

Temmuz 938de Dersime, Kürt üstüne hareket ettik

Ağustos: Bu ayı da Dersimde geçirdik, çok izdirap çektik

Eylül Yine Dersimdeyiz. Elazığından geri döndük. Dağları tarıyoruz”

Sarsıcı bir metin Osmanlı- Türkiye çalışmalarında sıradan hayatlara dair hatıratlarla çok nadir karşılaştığımız için bu defter tarihçilerin geneli açısından sunduğu açı itibariyle kıymetli bir kaynak türü. Ancak Dersim meselesi özelinde bakıldığında ise, bu hatırat araştırmacıların hali hazırda bildiği ve yazılı ve görsel olarak ürettiği Dersim 1938 anlatısının detaylarına katkıda bulunmakla kalmıyor, aynı zamanda ona radikal bir müdahale imkanı da sağlıyor. Kişisel olandan başlamam gerekirse, 1999 yılından beri Cumhuriyet’in Dersim siyasetini çalışan, bu konuda yazılmış şiddet tahayyülü, planı ve uygulaması içeren sayısız rapor ve belge okumuş, mağdurlarıyla görüşmeler yapmış ve bu konuda yazılmış birçok yazı, çekilmiş film ve belgesel seyretmiş bir tarihçi olmama rağmen, bu metin benim için hem duygusal hem de entelektüel açıdan beklemediğim kadar sarsıcı oldu.

Tarama operasyonun anlatıldığı bu iki ayda belki Dersim 1938’e dair yepyeni, hiç kimsenin, en azından Dersimlilerin bilmediği bir şey söylemiyor bu hatırat. Ancak sayılamayacak kadar, failinin de saymak ihtiyacı duymadığı kadar çok bir ölme, öldürülme hali tasvir ediyor. Yerden makinalı tüfek ve askerle, gökten uçaklarla saldırılan Dersim’in bir ucundan ötekine, dağıyla nehriyle, hayvanıyla insanıyla tüm canlılarının tarumar edilmesini, bunun karşısında korkuyu ve direnişi de not ediyor. Ancak burada resmi raporlardaki soğuk, analitik ve ‘Devletin bekası için elzem ve caizdir’ gerekçelendirmesini ya da milliyetçi çerçevenin tutkulu savunmasını görmüyorsunuz. Yani Fevzi Çakmak’ın meşhur ve meşum ifadesiyle, ‘Dersim okşamakla kazanılmaz. Müsellah kuvvenin müdahalesi daha çok tesir yapar ve ıslahın esasını teşkil eder. Dersim evvel koloni gibi nazarı itibara alınmalı’ kararlılığı yok bu hatıratta. Ya da Dersim harekatın sembol yüzü, Cumhuriyet neferi Sabiha Gökçen’in ‘Hareket eden her şeye ateş ettikten’ sonra Atatürk’ün ona ‘düşman’ eline geçme ihtimaline karşı verdiği silahı kendisi için kullanma ‘adanmışlığı.’

Ne anılarında Dersim’de yaşananları ve daha önemlisi bir piyade olarak kendi yaptıklarını ‘Okuyucularımdan özür diliyor ve yaşantımın bu bölümünü anlatmaktan kaçınıyorum’ diyerek anlatmayı reddeden Orgeneral Muhsin Batur gibilerin farkındalığını, ne de yaşlandıkça ağırlaşan hatıraları göz yaşlarıyla anlatan askerlerin pişmanlıklarını okuyorsunuz bu satırlarda.

Sıradan Kötülük

Tam tersine karşınızda gördüğü, yaşadığı ve hatta faili olduğu bütün vahşeti büyük bir kayıtsızlıkla anlatan adeta Hannah Arendt’in Eichmann yargılanmasından yola çıkarak kavramsallaştırdığı Sıradan Kötülüğün (Banality of Evil) vücut bulmuş hali var. Bu askerin, tercihiyle değil de emir komuta zinciri içerisinde Dersim’e geldiği malum. Hatta yaptıklarının çoğunu, belki de hepsini verilen emir icabı yaptığını ve itaatsizliğin ağır bedeli olacağını söylemek de mümkün. Her ne kadar Dersimlilerin anlatılarında onları gizlice kurtarmaya çalışan, ya da gözyaşlarıyla emre itaat eden askerler de yer alsa da çoğunlukla bunların Alevi ya da Kürt askerler olduklarını da vurguluyorlar. Elimizdeki hatıratta ise herhangi bir pişmanlık, soru işareti, acıma, merak, korku, ya da kan tutması gibi bir vicdani tepki göremiyorsunuz. İnandığı bir davaya dair ya da karşısındakini düşman gören bir ifade de yok yazdıklarında. Her gün ölümlerine şahit ve sebep olduğu insanların kim olduğuna ve neden bunlara maruz bırakıldığına dair en ufak bir açıklama ya da merak ibaresinin olmaması son derece çarpıcı. Hedeftekilerden sadece Kürtler diye bahsediyor, birkaç kez de ‘Asi’ kelimesi geçiyor. Ancak ne isyan ne de başka bir türlü bir fiilden bahsediyor. Askerin anlatısında, ne niye başladığı, ne de ne zaman biteceği mühim. Dersimlilerin kayıtsız ve hesapsız öldürülebildiği ve kimsenin de çok kafa yormasını gerektirmeyen, sonsuza kadar sürebilir bir öldürme halini okuyorsunuz kısacık notlarda, sayfalar ve günler boyunca. Sonunu bildiğiniz, planlarını okuduğunuz bir trajedinin, adım adım inşasını takip ediyorsunuz bu sıcağı sıcağına tutulmuş notlarda. Ne zamanın getirdiği pişmanlık, ne de emir komutayı sorgulama isteği, sadece ölüm var bu satırlarda.

Dersim harekatı öncesi ve sonrası yazdıklarına baktığınızda ise, sağınızda solunuzda gördüğünüz herhangi bir insandan ayırt edemeyeceğiniz, romantik ve körkütük aşık genç adamın vücudundan ayrılmış kafaları, cesetlerle dolu nehirleri, yakılan köyleri not ederken okunan duygusuzluk ve vaka-i adiye hissi, alışkın olduğumuzdan farklı bir fail tipini ortaya çıkarıyor. Öyle ki 9 Eylül’de yazdığı notta da görüleceği üzere X ya da Nedime, bulunduğu duruma duyduğu kızgınlıkla, kesilen kafaların ortasında aklına geliveriyor. Belki bazen bir kaçış ve ya sığınma olarak, ama çoğunlukla uyguladığı ve gördüğü şiddete duyduğu kayıtsızlık olarak. Bu durum, Dersim özelinde fail profilini karar alıcılardan ‘sıradan’ uygulayıcılara genişletmekle kalmıyor, aynı zamanda fail tanımlamanın, genel olarak bütün toplu şiddet ve soykırım deneyimlerinde çetrefilli bir mevzu olduğunu da kanıtlıyor.

"Buralarda çok sefil kaldık...

Bu hatırattaki askerin failliği aynı zamanda kendisine atfettiği mağdurlukla tanımlı. Aklından çıkmayan ve vefasızlıkla suçladığı aşkının yanı sıra, duygusal tepki doğuran tek diğer durum, hatıratın sahibinin çektiği ‘acılar’ ve bulunduğu yerden duyduğu memnuniyetsizlik. Ancak bunun sebebi Dersimlilerin maruz kaldığı şiddet, ya da bu şiddetin uygulayıcısı olmak değil. Dersimliler yok edilirlerken, askerlerin kendilerini içinde buldukları coğrafi ya da fiziksel zorluklar. Kelimelerimle tasvir etmekte zorlandığım için yine hatıratın kendisine bırakayım sözü:

“3 Eylül

Cevizli ilerisindeyiz. Gece saat 12de çadırlarımızı sökerek Pertek’ten hareket ettik. Sabaha kadar yol yürüdük. Nihayet saat 7de bir su kenarında konakladık. Fakat derenin içi insan leşleriyle dolu olduğundan, susuzluktan öldük. O kadar yürümüşüz ki ayakta duracak kuvvetim yok. Ya Rab sen kurtar bizi buralardan...”

“11 Eylül

Bugün de dağları tarıyoruz. İnsan leşlerinden derelere girilmiyor. Burası o kadar soğuk ki adeta donuyoruz. Gece herkes of anam diye ağlıyor. Dünyanın en büyük cefasını biz çekiyoruz. Bu günlerimde hep seni düşünüyorum X, hep seni.”

“12 Eylül

Bu sabah erkenden kalktık. Yine dağlarda tarama harekâtı yapıyoruz. Her gün kafa kesmekle uğraşıyoruz….. yan yazı: Bugün arkadaşlar yağ bulmuşlar, pirinç aldık, güzel bir pilav yapıp arkadaşlarla yedik.” 2. yan yazı: Artık insanlıktan çıktık, çok perişan olduk.”

“5 Eylül

Bu gece Hozat’ta kaldık yine. X--- onu rüyamda gördüm. Toprak üstünde yatmaya o kadar alışmışız ki, görüyorsunuz rüya bile görüyoruz. Bugün başefendi ile birlikte Hozat’ta hamama girdik. Birkaç gündür çok harab olmuştuk. Hamamda bütün yorgunluğumuz çıktı.”

“16 Ağustos

Bu gece de Ziyaret Tepesinde arkadan kuvvet bekliyoruz. Aç kaldık, mağaralara girdik . Kürtlerin bıraktığı darı undan dürüm yaparak yedik. Burası çok soğuk, kar diz boyu...”

Şahidin yükü

Yıllarca isyan anlatısı içinde suskunlaştırılan, yaşadıkları yok sayılan Dersimliler, vücutlarında ve ruhlarında taşıdıkları soykırım izlerini de, kurtulmaya çalışmak bir yana, katledilen akrabalarına ve kırılan Dersim’e şahitlik etmek için, beraberlerinde taşıdılar. Bunun yakın zamandaki en güçlü örneklerinden birisi 1938’de beş yaşında olan Hüseyin Akar’ın gözlerinin önünde, üstlerine gaz dökülerek yakılan elli beş köylü ve akrabalarının hikayesini, ‘1938 benim için ayrı bir dünyadır. Bu dünyayı tekrar yaşamak istemiyorum. Fakat bu dünya beni bırakmıyor...orada yanan bendim’ sözleriyle anlatmasıdır.

Askerin kum torbalarıyla uçaklardan atılmış emirler çerçevesinde ‘yol boyu’ yaktığı köylerden bir tanesi midir Hüseyin Akar’ın köyü bilinmez, ama elimizdeki hatıratın okuyucusuna aktardığı, şiddeti kanıksamış, kan tutmayan fail tipi Dersim çalışmalarına iki türlü katkı sunuyor. Öncelikle şu ana kadar nasıl ve ne kadar çok öldürüldüklerini kanıtlamaya çalışan Dersimlileri, şahitlik yükünden kurtarır. Hikayeyi planlardan, krokilerden, ya da Muhsin Batur’un sessizliği üzerinden, ya da arşivden çıkacak bomba alımı belgesinden değil de, faillerin anlatısı üzerinden kanıtlamayı mümkün kılıyor.

Ölüm saçan uçaklar, cesetlerle dolu nehirler, kesilen kafalar, canlı yakalanıp öldürülen insanlar, köy yakmaları, el konulan hayvan sürüleri ve mağaralarda hayata tutunma mücadelesi Dersimlilerin 1938 anlatısının özeti. Ancak buradaki önemli bir fark askerin bunu yaparken, ya da yapmadan önce emir beklerken, yine kan dondurucu bir sıradanlıkla , ya da kendine dair bir mağduriyet hikâyesiymiş gibi anlatmasında:

“11 Ağustos

Bu sabah erkenden karşıdaki köye baskın yaptık. Fakat köyde kimse yoktu. Yakılması için haber bekliyoruz. Hafif makina Yılan Dağı’nı kurşunla dövüyor. Bugün dağları tararken 10 Kürt çıktı. İkisini bizim bölük vurdu. Bir kısmı yaralı kaçtı, bir kısmı da yakalandı. Şimdi yani 11:30’da Kozluca (tam okunamadı) köyünü yakıyoruz.”

“18 Ağustos

Sabah saat yedi buçukta Zara’nın nahiyesinden hareket ettik. Pülür’e, sonra Cevizli köyüne geldik. Yol boyunca olan bütün köyleri yaktık. Dağ içinde bir kulübeye girdik. 100 keçi bulduk. Ve meşum bir vaziyet karşısında kaldık. Bir Kürt kadını kendisini iple asmış. Bir (okunamadı) çökelek süt de bırakmış. Gece saat 21’de Karaoğlan’a geldik. Geceyi burada geçirdik.”

Yukarıda da değindiğim gibi, bu hatırat Dersim Soykırımı’nda planlayıcı kadroları ya da Sabiha Gökçen gibi yüksek profillere sıkıştırılmış fail profilini daha genişleterek, sıradan insanların emir komuta zinciri dahilinde nasıl katılım gösterdiği detaylandırarak bu kadar büyük bir katliamın nasıl hayata geçirildiğin anlamamızı mümkün kılıyor. Dersim’e gelmek üzere silahsız sıhhiyeci olarak ayrıldığını belirten hatırat sahibi, tarama operasyonları boyunca kişisel olarak yaptığı sıhhiyeye dair bir faaliyet kaydetmediği gibi, burada da kendine dair çok nadir olarak bireysel ifadeler kullanıyor. Sadece bir kez, 14 Ağustos’ta, ‘Bugün Ovacık’a geldik, bir iki el silahı kullandık’ notuyla bireysel fiilini not ediyor. Bir başka örnekte ise kendisinin değil ama bir erin bireysel fiilini not etme ihtiyacı duyuyor, o da kafa kesmelere dair:

“10 Eylül

Bugün dağlar ormanlar tarandı. Bizim bölük, azılılardan birisinin kellesini getirdi. Başka bir bölük de Seyithan’ın kafasını getirdi. Bizim bölükte Ruşen isminde er var. Bütün kafaları o kesiyor. Buralarda çok sefil kaldık...”

Onu dışındaki bütün hareketleri, faaliyetleri ve özellikle öldürme, yakma gibi fiilleri bölük olarak, birinci çoğul şahıs kullanarak üstleniyor. Girişte alıntıladığım 9 Eylül notuna tekrar dönersek, kafaları kesen de, kahraman olarak anılan da, bölük. Öyle ki Dersimliye karşı faillik de, kahramanlık da, bir kolektifin parçası olarak mümkün ve manalı. Hakeza 15 Eylül’de yazdığı kısa not da benzer bir şekilde anlatır yüksel profilli bir asiyi daha imha etme başarısını:

“15 Eylül

Yan yazı: Bu gün Söğütlü köyünü taradık. Şüpheli insanları topladık. Koç Uşağının ele başısı olan İbrahim ağayı bugün dere içinde kurşunla öldürdük...”

Öldüren kurşun hatıratı yazan askerden mi çıkmıştır diye merak ediyor insan.. İbrahim Ağa’yı kim bulmuş, nasıl teşhis etmiştir, Koç Uşağı kimdir onu da yazma ihtiyacı dahi duymamış. Sadece topluca tarayan, toplayan ve öldüren bir faillik tarif etmiş yeniden.

Talan...

Dönemin Başbakanı Erdoğan’ın Dersim açıklamaları üzerine Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin Dilekçe Komisyonu’nda kurulan Dersim Alt Komisyonu’na Dersimlilerin yaptığı başvuruların birçoğunda, yaşadıkları insan kayıpları yanı sıra, uğradıkları maddi zararların da araştırılması ve tazmini talebi yer alıyordu. Her ne kadar maddi kayıplar yaşanan yıkım ve travma karşısında ikincil görünse de bu hatırat maddi talanın da nasıl bu operasyonun sıradan bir parçası olduğunu ortaya koyuyor.

“12 Ağustos

Sabah erkenden toplar ve tayyare sesleri etrafı sarsıyor. Kürtler ablukada şaşırmış bir vaziyetteler. Bugün orman içinde bir inek 3 koyun 15 keçi bulduk. Sırf bizim bölük kesip yedik. Bu gece de Yeşiltepedeyiz.”

“13 Ağustos

Bugün bizim bölük bir derede yirmi bin koyun ve 50 Kürt yakaladı.”

Bütün bu talan hikayelerinde yazarın pek de hoşlanmadığını ve tasvip etmediğini hissettirdiği tek örnek askerlerin arı kovanlarına saldırısı gibi duruyor. Her ne kadar köye birlikte gelinmişse de, diğer askerlerin kendisinin de talan diye tabir ettiği şekilde saldırmalarını, özellikle de kovanlara girmelerini üçüncü çoğul şahıs zamiri kullanarak anlatmayı, kendini ayrı tutmayı tercih ediyor. Bu hassasiyetin sebebini bilmek mümkün değilse de hatırat sahibinin istediğinde tepkilerini, onaylamadığı durumları son derece nüanslı bir şekilde aktarabildiğinin bir örneği olarak akılda tutmak gerektiğini düşünüyorum.

“7 Eylül

Sabah erkenden ormandan hareket ettik, bir köye geldik. Bütün asker köyü talan etti. Bal peteklerine girmişler, çoğunun yüzünü, burnunu ve her tarafını arılar sokarak şişirmiş. Hasta bir vaziyetteler. İkindiye doğru bir dağ eteğinde çantalarımızı bıraktırdılar ve dağa tırmandırdılar. Sabaha kadar da sıradağ tepelerini bekledik. Hepimiz uykusuzuz. Dere içinden koyun sürüsü ve insan kümeleri görülüyor. Sabahı bekliyoruz. Çok susuz kaldık.”

1938: Korku ve Direniş

Ölüm harici Dersimlilere dair çok az şey kaydetmiş bu hatırat. Boşalmış köyler, dağlara sığınmış köylüler, terk edilmiş mağaralar, kendiyle meşgul yazarın çok da detaylandırmaya gerek duymadığı durumlar gibi görünüyor. Ancak 8 Ağustos’ta tarama sırasında köylülerin korkuyla dağlara çıktığını, tarama sonucu bulduklarında da ‘Biz asi değiliz’ dediklerini kaydediyor. Benzer şekilde direniş de çok yer tutmuyor notlarında. Birkaç çatışmadan bahsetse de, onun bulunduğu yerden görünen, makineli tüfeklerle dövülen ve uçaklarla bombalanan dağlar ve gediklerinde sıkışmış, kaçışan ve takip edilmesi gereken insan ve hayvan sürüleri. Belki de Dersimlilere ve kalan direnişe dair kullandığı durumu özetleyen ifade 9 Ağustos’ta bir çatışma sırasında yazdığı iki kelimedir: ‘Kürtler ablukadadır.’

Sonuç

25 Eylül’de Dersim’den döndükten ve bir kaç gün izin kullandıktan sonra hatıratın yazarı yazıcı olarak askerliğine devam eder. Dersim’den döndükten sonra oraya dair belki ironik ama kesinlikle çarpıcı ilk not 7 Ekim tarihlidir ve şöyledir:

‘Bugün tartıldım, 61 kilo geldim, demek Dersim yaramış..’

1938 sonuna kadar aldığı notlarda Dersim’e dair tekrar bir değerlendirme ya da harekatı takip ettiğine dair herhangi bir emare görünmüyor. Emirleri bölükçe uyguladıkları 2 ay sonunda, muhtemelen Dersim konusu bu asker için kapanmıştı. Hatıratı okurken hep ‘Acaba kaçırdığım bir şey mi var, yanılıyor muyum, acaba bu kayıtsızlığın, vurdum duymazlığın başka bir sebebi olabilir mi? Acaba başkalarının okuyabileceğinden mi korktu?’ diye düşündüm, düşünmek istedim. Ajandanın en başına, 13 Ağustos’ta Osmanlıca olarak yazılmış iki not bu beni daha da özenli okumaya itti:

“Lütfen bu hatıra defterini bulursanız okumadan aşağıdaki adrese gönderiniz:

Yusuf Kenan Akım

Hükümet Önü, Yazı evi Çarşamba

Dersim dağlarında

13 Ağustos 938 Cumartesi günü’

Yanındaki sayfaya bu sefer de Latin alfabesiyle: ‘Lütfen okumayın, çünkü kendi hayatıma aittir. 14.8.1938, Pazar. Dersim”

Operasyona dahil olduktan aşağı yukarı iki hafta sonra yazdıklarının başkaları tarafından okunmasının ona zarar vereceğini mi düşündü acaba? Eğer öyleyse bu tarihten önceki notların farklı olması beklenmez mi? Korktu mu? Öyleyse yazmaya, ve aynı şekilde yazmaya neden devam etti? Neden Dersim’den sonra ona dair başka bir şey eklemedi? Bu ve benzeri sorulara okuyucular kendisi açısından cevap verecektir elbette. Toplumsal şiddeti çalışan bir tarihçi olarak benim cevabım ne korku ne de endişe, askerin hatıratında iki ay boyunca tekrar tekrar göz önüne serdiği, kişisel ve bir kolektifin parçası olarak bir soykırım faili olduğu gerçeğini yadsıyamaz. Diğer bütün kolektif şiddet örneklerinde olduğu gibi, alışılagelmişin dışındaki fail portresi ve de fiillerin emir komuta zincirinde, neredeyse mekanik işlenmiş olması, Dersim’in geri dönüşü olmaz bir bicimde tarumar ve ‘ıslah’ edildiği gerçeğini değiştirmez ancak faillerinin ve sorumluluğun ne kadar fazla; ve bir kategori, ideoloji ya da duruma indirgenemeyecek kadar birbirinden farklı olduğunu gösterir. Dersim’in ıslahı projesi, tahlilleri, ırk kategorileri, planlaması, ve uygulaması açısından Osmanlı-Cumhuriyet soykırımları arasında Holokost modeline en yakın örnekti. Bu asker hatıratının ortaya çıkardığı fail tipi, bu benzerliğin önemli başka veçhelerinin de olduğunu gösteriyor.

Merak ettiğim ikinci bir nokta da bu hatıratın nasıl olup da önce Samsun Halk Kütüphanesi’ne, ardından da Atatürk Kitaplığı’na kadar ulaştığı. Acaba yazarı araya zaman girince diğer bir iki örnekte olduğu gibi, failliğini kendisi mi ifşa etmek istedi? Pişmanlık mı duydu? Ya da ailesinden birisi, onun rızası ve belki de bilgisi olmadan bu hatıratı araştırmacılarla paylaşmak mı istedi? Başka senaryolar da akla gelse, ben bu iki ihtimalin çok önemli ve kıymetli olduğunu düşünüyorum. 2011 sonrasında Dersimlilerin taleplerinden birisi de Genelkurmay Arşivi de dahil olmak üzere devletin Dersim arşivlerinin açılmasıydı. Bu, her ne kadar meşru ve mühim bir talep olsa da, bu hatırat bize gösteriyor ki eğer bir yüzleşme ve ‘Bir daha asla’ deme ihtimali varsa, bu ancak ‘devlet-dışı’ başka arşivler ve hafızaların da bu sürece katılımlarıyla mümkün. Onun için bunun benzeri materyallerin ortaya çıkması, Dersimliler için bir iyileşme imkanı sunmakla birlikte, asıl olarak failler ve aileleri açısında bir ahlaki zorunluluk. Zira saklanan küçük bir aile sırrı değil, Dersim’in büyük yarasıdır. Tazmini mümkün olmayan karşısında hem tarih hem de ispatın yükünü sırtlanma sırası artık onlardadır...

* Osmanlı tarihi üzerine çalışan Dr. Zeynep Türkyılmaz Forum Transregionale Studien ve Freie Üniversitesi Küresel Tarih programında misafir öğretim gorevlisidir.

Kaynak: AGOS

JI BÎR MEKE - UNUTMA!

“3 Eylül
...Nihayet saat 7de bir su kenarında konakladık. Fakat derenin içi insan leşleriyle dolu olduğundan, susuzluktan öldük

Amerikalı misyoner Riggs’in Dersimli Seyid Mustafa ile 1911’de yaptığı söyleyişi: DERSİMLİ KÜRTLERİN DİNİ

DERSİM KÜRTLERİNİN DİNİ
Henry Riggs

Türkiye’nin doğusuna yaptığım yolculuk sırasında önce bir botla Yukarı Fırat’a geldim. Su çok hızlı akıyordu ve derindi. Bot olarak kullanılan külüstür teknede bunun heyecan verici bir yolculuk olduğunu söylemem gerekir. Biz teknede atlarımızı hazırlarken tekne sahibi ve yanındaki arkadaşının yardımıyla yaşlı bir adam bota bindi. İkisi de yaşlı adama çok büyük bir saygı gösteriyorlardı. Teknede bir yere otururken yaşlı adam beni bir Hristiyan öğretmen olarak kabul edip selamladı ve bana “İsa peygamberi analım mı?” dedi. İçtenlikle onayladım onu. Teknemiz kıyıdan uzaklaşıp köpürerek akan suda bata-çıka ilerlerken yaşlı adam yüzünü yukarı kaldırıp dua etti: “Yüce (Tanrı Ç.N.) İsa bizi koru. Yüce İsa!” Bu adam tabii ki bir Hristiyan değildi. Türkiye’de yaygın olan dinlerin kabaca sınıflandırılmasında Müslüman olarak sınıflandırılırdı. Aynı zamanda bir Kürt aşiretinde dinsel nüfuzu olan bir adamdı.

İsa’ya duası tamamen içtendi. Ama ona da sadakati, aşiretinin diğer fertlerininkinden daha fazla bir şey ifade etmiyordu. Bütün Müslümanlar İsa’yı peygamber olarak kabul ederler. Fakat Fırat nehrinin batı ve doğu kolları arasında “Dersim” olarak adlandırılan bu dağlık bölgede yaşayan Kürtler Hristiyan inancına Ortodoks (Sünni Ç.N.) Müslümanlardan çok daha yakındır. Çünkü onlar diğer Müslümanlardan farklı bir biçimde Allah’a ibadet ederler. Ortodoks Müslümanlar bu insanları aşağılayıcı bir anlamda “Kızılbaş” (Red-head) olarak adlandırmaktadır. “Kızılbaş” terimi en güçlü kalesi İran’da olan Şii Müslüman mezhebinin hepsine birden atfedilir. Fakat Dersim Kürtleri onları kendine özgür bir sınıfa sokan ve belki de tarihlerini aydınlatmada onlara ışık tutacak ilginç özelliklere sahiptir.

Kürtler genelde ilkel, vahşi ama cana yakın, konuksever, cömert ve samimi bir halktır. Onların evindeki candan konukseverliğe hiç bir zaman başka bir yerde rastlamadım. Sıhhatli ve temiz yaşarlar. Aynı zamanda kaba ve ateşli insanlardır. Aralarındaki aşiret savaşları süreklidir. Onların topraklarında (ülkelerinde Ç.N.) onların koruması altında olmadan seyahat eden bir yolcu soyulmayı çoktan hak etmiştir.

Dersim’e her yıl askeri sefer yapıldığı halde, bu bölge hiç bir zaman Türk devleti tarafından tamamen zapt edilmemiştir. Dağlardaki doğal korunakları sayesinde, Kürtler kendilerine karşı gönderilen bir çok orduyu kurnazlıkla yenmeyi ve onları usandırmayı başarmışlardır.

Fakat 1908 Devrimi’nin ülkeye anayasal bir hükümet getirmesinden sonra Jön Türkler (Young Turks) bu kural tanımayan aşiretlerle bazı taktiklerle yeni ilişkiler kurmaya çalıştılar. Öğretmenler ve siyasi liderler Dersim'e gönderildiler. Yeni özgürlüklerden onların da faydalanacağını anlatmaya çalıştılar. Bir Kürt siyasi kulüp kuruldu, günü geldiğinde devlete sadakatlerini gösterdiler. Binlercesi uçuşan bayrakları ve omuzlarında tüfekleriyle Harput
Eyaletinin başkentine doğru yeni hükümete bağlılıklarını bildirmek için yürüdüler. Bu insanlar için artık tüm Türkiye’deki ırklara olduğu gibi yeni bir gün doğuyor. (Yeni bir çağ başlıyor. Ç.N.) Fakat bizim bu insanlarla ilgilenmemiz daha çok dinleri nedeniyledir.

Dersim Kürtlerinin dini hakkında onlara komşu bölgelerde yaşayan insanlara sorarsanız, yanıtlar çok çeşitli olacaktır. Ama yine de bu yanıtlar ortak bir kaç noktada toplanabilir. Onlar Müslüman’dır. Fakat günde beş kez namaz kılmaz ve Ramazan Orucunu tutmazlar. Güneşe ve ateşe çok büyük bir saygı gösterir ya da taparlar. Ölünce ruhun başka bir canlıya geçtiğine inanır, mutlaka dinsel törenlerini gizli yaparlar.

Kürtlerin kendileriyle yaptığım konuşmalarda dışarıdan söylenenler teyit edilmiştir. Onlar, özellikle dinsel liderleri, Müslüman olduklarını söylüyor. Fakat dua ve namazın tamamıyla yüzeysel ve keyfi olduğu gerekçesiyle yapılmamasını savunuyorlar. Yine de ben onları Ortodoks Müslümanlardan (Sünnilerden) inanç ve uygulamalar açısından hangi noktalarda ayrıldıkları konusunda oldukça yetersiz buldum. Muhtemelen ancak bir kaç tanesi bu
özelliklere ilişkin konularda fikir sahibi.

Bir kaç ay önce bu Kürtlerin dinini öğrenmek için umulmadık bir fırsat geçti elime. Onların seyid’lerinin (dinsel liderleri) konuğu oldum. O yaşlı adam (ona Mustafa diyeceğiz bundan böyle) bir kaç kez beni Harput’a çağırmış, köyünü ziyaret etmem konusunda ısrar etmişti. Bir keresinde, eğer o yoldan geçer ve onun köyünde durmazsam, arkamdan adam göndereceğini ve beni soyduracağını söyledi. Tabii şaka olarak söylenmiş bir şeydi bu ama yine de bir parça gerçek de taşıyordu. Sonraki bir zaman o yoldan geçtim ve Seyit Mustafa’nın evinde konakladım. Arkadaşıma ve bana görkemli bir eğlence düzenledi. Akşamleyin konuşma dinsel konulara kaydı ve gece geç saatlere kadar tamamen özgür bir biçimde dinsel inançlarımızı ve alışkanlıklarımızı konuştuk.

Konuşma bir Hristiyan misyoneri için çok ilginçti. Çünkü çok dindar olan yaşlı adam yakın bir zaman önce okuduğu İncil’le de ilgilenmişti. Sonunda bana inançlarımız arasında fazla bir fark olmadığını ve hatta Allah’ın krallığından (ülkesinden, kutsal katından Ç.N.) uzak olmadığını söyledi. Fakat bu makalenin amacı benim o konuşmayı tekrar yazmam olmadığı için sadece seyidin kendi inancı ve halkının görenekleri konusundaki sözlerinden bazılarına değinebilirim.

Bu Kürtler kendilerini Müslüman değil fakat Ehl-i İman (The people of faith) olarak adlandırırlar. Bu isim önemlidir. Çünkü Ortodoks Müslümanlığının temel ilkesi kaçınılmaz kaderin kişiselleştirilmesi (simgeleştirilmesi Ç.N.) olan Allah’a kör bir itaatken, bu ilkel Kürtler hiç değilse bazıları için hayati ve kişisel yaşamla ilgili bir inanca sahiptir. Hiçbir yerde onlardaki Tanrı fikri, benim yaşlı arkadaşımda olduğundan daha açık olarak açıklanmamıştır. Bana önce biz Hristiyanların inandığı Tanrı’nın nerede bulunduğunu sordu. Ona “her yerde hazır bulunan Tanrı” fikrimizi söyledim. Fakat bu onu tatmin etmedi. “Biz Tanrı”nın kullarının kalbinde bulunduğuna inanırız. Nerede dürüst bir insan varsa onun kalbinde de bir Tanrı da vardır” dedi. Bu da onun bu düşüncesinin sadece hayal meyal konur-tanrıcı (Pantheistce) bir öğe değil, aksine maddi yaşam ve kişisel ilişkiye ait olduğunu kanıtlıyordu. Çünkü o böyle bir inancın onu güçlendiren içtenliğiyle konuşmuştu.

Tanrı’nın her yerde hazır ve nazır olduğu fikri onların dua fikrini de belirler. Onlara göre, Müslümanların itinalı mırıltıları ve günde beş kez namazda diz çökmeleri ancak bir gülünçlüktür. Bunları yapmadıkları için zulme uğrasalar bile, asla yapmayacaklardır. Seyit Mustafa’nın dediği gibi ‘’dürüst bir adam her nerdeyse Tanrı onun kalbindedir’’ ve bu adam her nerede olursa olsun herhangi bir zamanda dua edebilir. Ölümden sonraki hayata ilişkin olarak arkadaşımın sahip olduğu o Tanrı fikriyle ruhun başka bir bedene geçmesi dışında başka bir şeye
inanmıyor görünüyordu.

Bizim inancımızı sordu. Ben, ölümden sonra ruhun hemen Tanrı’nın huzuruna çıktığına inandığımızı söyledim. O; “Ama Tanrı kullarının kalbindedir. Bu yüzden bir insan öldüğü zaman onun ruhu bir başka vücutta yaşamayı sürdürme” dedi. Bir ruhun bedeni olmaksızın var olabileceğini ve Tanrı’yla ilişki kurabileceğini kavranılmaz bir şey olarak düşünüyor, görüyordu.

Bu insanların inancı ve öğrendikleri şudur: Bir insan öldüğü zaman onun ruhu hemen yeni doğan bir bebeğin bedeninde tekrar yaşama başlar. Yeni doğan bebeğin karakteri de kendisine geçen ruhunkinin devamıdır. Bu iyi insanlar için de kötü insanlar için de değişmeyen bir gerçektir. Tanrı ondan korkanların kalbinde yaşamayı sürdürür. Mekânsız Tanrı düşüncesi Kürtleri din öğretmenlerini ve peygamberlerini kabul etmede son derece evrensel (cathdic) yapar. Seyit bana dünyadan seksen bin peygamberin gelip geçtiğini söyledi. Eski Ahit’in kutsal kişileri İsa ve havarileri, Muhammed ve halifeleri, bir çok Müslüman azizleri ve şehitleri bunların hepsi Tanrı’dan gelen ve biri diğerinden üstün olmayan habercilerdir. Her birinden Tanrı’ya nasıl kabul edilebileceğimize dair öğütler alabiliriz. O, Muhammed’in peygamberler arasında en üstün olduğunu düşünmüyordu. Çok daha yaşamsal (maddi) bir inancın şehidi olan Hasan ve Hüseyin, Muhammed’in devrinden çok sonra kâfir gibi katledilmişlerdi. Onlar bir bakıma Kızılbaşların özel peygamberleriydiler. Ancak Muhammed’in yerine geçen kuruculardan ayrıydılar. Seyid olmak isteyen birinin Hasan ve Hüseyin’in mezarında hep yapılan bir şey olmazsa da dua etmesi gerekir. Onlar kutsal kitapların kabulünde de tıpkı peygamberlerde olduğu gibi çok özgür düşüncelidirler.

Tüm ulusların kutsal kitaplarının değerli oldukları kabul edilmiştir ama ben sadece Kuran’la İncil’i huzura (Tanrı’;nın huzura Ç.N.) gerçekten çıkacak kitaplar olarak varsayıyorum. Nitekim arkadaşım da İncil’i diğerlerine tercih etti. İnciller ile ilgili, onların daha derindeki dinsel yorumları hakkında zekice sorular sordu. Bana Kürtlerin kendilerine ait bir kutsal kitaplarını olduğunu söyledi. Kitap tarihten, Kürtlerin şeceresinden bahsediyor ayrıca, dinsel öğütler de veriyordu.

Adem Peygamberin oğlu Şit (1) Peygamberin başlattığı bu kitaba ondan sonra gelen peygamberler de bir sayfa eklemişlerdir. Seyid ailesinin soy şeceresi bu kitapta kayıtlıdır. Her köyde bu kitabın kopyaları olduğunu garanti etti ama görmem için bana bir tane veremeyeceğini söyledi. Türkler (Sünniler) Kürtleri (Alevileri) kafire yakın bir terimle; ‘’kitapsız’’ olarak adlandırırlar.

Gerçeğin ne olduğu tam olarak açık olmadığı halde gözüken sahip oldukları kitaplar her neyse bunlar onu yazan yazarların üsluplarına veya başvurdukları kaynaklara göre değişen çeşitli kaynakların toplamıdır. Onların kitaplarından duyduğum tüm alıntılar rahatlıkla Kuran’a veya İncil’e mal edilebilecek materyallerdir.

Ateşe tapma bu insanlara başkalarından miras kalan bir adettir. Seyid Mustafa bu konuda açık bir fikre sahip görünmüyordu. Güneşin tüm yaşamın kaynağı olduğunu bu nedenle her sabah doğan güneşe saygı gösterdiklerini söyledi. Ateş’in Tanrı’nın en büyük hediyesi olduğunu, Kürtlerin kalplerinde ateşe karşı kutsal bir saygı duyduklarını söyledi. Ateşin kutsallığı konusunda kesinlikle net bir fikri yoktu. Tanrı’nın en büyük hediyesi güneşe ve ateşe olan saygıları daha çok bu yüksek ve çok soğuk yerlerdeki keskin kış gecelerinden onları koruyan titiz koruyuculuk için duyulan minnettarlık olarak görünmektedir.

Bir keresinde Dersim’den geçerken bir aşiret savaşı sırasında dağlarda korumasız duran yakacak odun yığınını görünce çok şaşırdım. Kendisi bir Kürt olan rehberim odunların tamamen güvencede olduğunu söyledi. Hiç bir Kürt bu odunları çalamaz ve yakmak için yakmazdı. O savaşta düşman hiç bir vicdan azabı duymaksızın öldürür, hatta evini de tamamen yakardı ama yakacak odunlarına asla dokunmazdı. Yakacak odun kutsaldır. “Eğer düşmanlarımın odunlarını yakarsam, benim kendi evim de mutlaka aynı yıl içinde bana ceza olarak yanıp kül olacaktır” dedi bana.

İlk Hıristiyanlarda olduğu gibi Kürtlerin de dinsel törenlerini kadın erkek birlikte gizlice gece düzenlemeleri onların çevrelerindeki ahlâksız insanlar arasında şüphelere, iftira dolu rivayetlere yol açmış. Yaşlı Seyid bu gibi iftiraları hor gördüğünü açıkladı. Bu toplantılarda geleneksel olarak yapılanları ikna edici bir üslupla dosdoğru bir biçimde bana anlattı. Her cuma gecesi Ehl-i îman (İnanan İnsanlar) erkekler, kadınlar, çocuklar ibadet evlerinde toplanırlar. Orada Tanrı’ya dua ederler. Birbirlerini onurlu temiz ve hoşgörülü bir yaşam için teşvik ederler. Bundan sonra hep birlikte, basit bir ekmek parçası olan “Hak Lokmasını” (Morsel of righteousness) paylaşırlar. O hafta boyunca dürüstçe yaşamak için Tanrı’nın huzurunda verilmiş karşılıklı bir söz olarak onu hep birlikte yerler. Bu lokmayı huzurda yiyen herkes değil ancak gerçekten samimi olanlar bu sözü tutacağına emindir. Bu toplantıların havasından sezdiğim bir ipucu ile bazı sorularıma yanıt buldum. Seyid’e toplantılarda liderlik yapıp yapmadığını, diğerlerine öğüt verip vermediğini sordum. Sanki zorla konuştu. O toplantılarda ondan daha bilgilileri vardı. Çok şaşırdım. Bu meselenin içinde biraz kıskançlık olup olmadığını merak ediyordum. Orada olan genç adamlardan biri açıkladı ki; o bir Seyid olduğu, hepsinden daha yaşlı (büyük) olduğu halde daima kapının yanına (en düşük yer) oturur ve çok az konuşurdu.

Yaşlı adam gerçekten kendisinin değersiz olduğunu söyledi. Orada, genellikle Ortodoks Müslümanlar arasında hiç bilinmeyen bir şey olan alçak gönüllülüğün gerçek bir inanç olduğu görünüyordu. Onların inancından olmayanların bu toplantılara katılmalarına izin verilmez. İnanç sahipleri ise zorunlu değildir. Orada olduğum gece, cuma gecesiydi. Seyid’e beni törene götürmesini, orada onlarla aynı hisleri duyacağımı garanti ederek söyledim. Fakat o, buna izin verilemez dedi. Beni orada bulunmaktan alıkoymaması için bir kez daha üsteledim. O da peki o zaman dedi. Besbelli ki konuğunun isteğini, haftalık ibadette bulunuştan daha yüksek bir görev olarak düşündü.

Müslümanlar arasında birçok olayda din hayattan tamamıyla ayrı bir şeydir. Gerçekte bu anlama gelen çok bilinen bir söz vardır. Dinsel görevlerinin hepsini yapmış bir insan tehlikeli bir kişidir. Çünkü birçok günahı işlemek için ona izin verecek kadar yeterli kredisi vardır Tanrı’nın kitaplarında. Kürtlerin dini şekli olmadığı için aynı durum onlarda olmaz. Onların seyidleri konuşmalarında yaşamın ve dinin birliğini sık sık vurguluyorlar. Israrla belirttikleri
meziyetler dürüstlük, temizlik ve iyiliktir. Onlardaki dürüstlük fikri batıdakiyle aynı anlamda değildir. Onlar tarafından soyulmuş herhangi bir yolcu bunu kanıtlayacaktır. Yine de kesin olarak sahip oldukları bir dürüstlük ölçüleri vardır. Onların düşüncesindeki yol keserek yapılmış yağma, bizdeki ticari kârlarla ayrı sınıfa girer. Fakat bir Kürt kendisine herhangi bir biçimde konuk olmuş birisini aldatmamak ya da soymamak için aşırı titizdir. Onların komşu ve arkadaşlarıyla yaptıkları anlaşmalar yüksek düzeyde bir dürüstlüğe dayanmaktadır.

Ev sahibim bunun bir örneğini şöyle verdi: “Sen benim evimde altın bir para düşürsen ve sen gittikten sonra ben bu parayı bulsam, ben bu parayı kullanamam. Senin hemen arkandan gelmeli ve paranı sana teslim etmeliyim. Ya da seni bulamazsam eğer parayı fakirlere vermeliyim. Eğer parayı kendim için harcarsam bana felaket getirir.”

Erkek ve kadın arasındaki ilişki ve kadınların durumu Müslüman fikirleriyle çok kesin bir zıtlık içindedir. Hatta bu ilişkiler az ya da çok Müslüman geleneklerden etkilenmiş Hristiyan ırklarda olduğundan daha yüksektir. Kürt kadınları peçe ile örtünmez ve erkeklerden ayrı bir yerde yaşamaz. Evdeki hakları ve sorumlulukları erkeklerde eşit olarak paylaşır. Dinsel yaşama erkeklerle birlikte katılırlar. Toplumsal ilişkilerinde tam bir özgürlük ve karşılıklı saygı görülmektedir.

Yaşlı Seyid Mustafa Türklerin düşük ahlâk anlayışı hakkında sert bir küçümsemeyle konuştuğu zaman tüm halkının duyarlılığını dile getirdi “Her kadın benim kardeşimdir, (bacımdır Ç.N.) O halde ne diye onunla konuşmayayım ve çalışmayayım? Ama şehvetli düşüncelerle onu düşünmek ve ona o gözle bakmak en korkunç günahtır” dedi bana. Müslüman ahlâkı ile ilgili bu bilinen görüşler Müslüman biri için yabancı sözcüklerdir. Cömertlik ve konukseverlik Kürtlerin en büyük meziyetidir. Bu insanları tanıyan onların arasında seyahat etmiş herkes şunu doğrular ki; dışarıdan bir Kürt evine gelen yolcular gerçek bir konukseverlik olduğundan herhangi bir evi tercih etseler de oradan hoşlanacaklardır. Seyit arkadaşımın bana anlattığı aşağıdaki hikâye onların Tanrı’ya nasıl bir hizmet düşündüklerini gösteriyor. Hatta Kürt konukseverliğinin anlamını aydınlatmada güzel bir ışık tutuyor.

“Musa Peygamber bir gün Tanrı’ya onun şerefine büyük bir ziyafet düzenlemek için kendisine hak vermesi için dua etti. Tanrı buna razı oldu ve hazırlamasını buyurdu. Bunun üzerine Musa yüz koyun ve yüz öküz kesti. Büyük bir ziyafet hazırladı. Musa ilahi konuğunun gelmesini beklerken kapıda bir yolcu durdu. Musa, kalbinde bazı kuşkularla onu içeri buyur etti ve yemek yemesini söyledi. Ondan sonra gelen bir dilenci de diğeri gibi beslendi. Musa umutla ziyafetine şeref vermesi için Tanrı’yı uzun bir süre bekledi. O beklerken fakirler ve açlar geldiler. Hepsi buyur edilip doyuruldular. Büyük ziyafetin hepsi bitirilene kadar Musa bir kaç gün bekledi. Hâlâ Tanrı görünmemişti. Musa Tanrı’ya tekrar dua etti ve onun için hazırlamış olduklarını başkalarına verdiği için kendisini affetmesini istedi. Fakat Tanrı onun yaptığından çok memnun olduğunu, ihtiyacı olan insanları doyurmakla, Musa’nın bütün ziyafeti aslında Tanrı’ya sunduğunu söyledi.” Bu garip ve çekici dini bir insan ne kadar çok öğrenirse o kadar soruya boğulur. Bu dinin kaynağı nedir? Kendilerinden daha bilgili komşularında olmayandan daha fazlasına sahip bu basit ve cahil halkın tarihi nedir? Yanıtlar özellikle belirlenmiş bir çok gerçek açısından hemen hemen açıktır. Bunlardan bazılarından söz etmem gerekiyor: Tüm Dersim bölgesinde birçok yıkılmış kilise ve manastırlar vardır. Kürtler bu kilise ve manastırları büyük bir saygıyla kutsal olarak kabul ederler.

Dersim’deki mezarlar Türklere göre utanılacak bir şeydir. Çünkü mezarlar geride bırakılan yaşamdaki at, silah vb. şeylere ilişkin kabaca yapılmış, oyma resimlerle yoğunca süslüdür. Bu mezarlarda göze çarpan bir şey de mezardaki diğer tüm oymalara göre çok fazla yapılmış bir koyun figürünün sık görülmesidir. Türkler bu şekillerin put olduğunu söylüyor ama ben hiç bir Kürt’ten onların anlamlarına ilişkin bir açıklama duymadım. Dersim’e yakın, komşu bölgelerde Ermeni kilisesine mensup artık Ermenice konuşmayan, Ermenileri hiç andırmayan Hristiyan topluluklar vardır. Dilde geleneklerde, dış görünüşte ve kişisel özelliklerde onlardan yalnızca farklı dinden olan Kürtlere benzerler. Ayrıca Kızılbaş Kürtlerin arasında Ermeni isimlerine ara sıra rastlanmaktadır. Köy, aile ve insan isimlerine de. Bir keresinde yolda bir Kürde nerede oturduğu sordum. Khozakpiur’da diye cevapladı. İsim domuz pınarı anlamına gelen Ermenice bir isimdi. Kürtlerin İslam düşüncesine göre iğrenç olan domuz ismine hoşgörü göstermeleri beni hayrete düşürdü. Fakat sonunda anladım ki adamın bu ismin ne anlama geldiği konusunda hiç bir fikri yoktu. Köy tamamen bir Kürt köyüydü ve hiç Ermeni yoktu orada.

O bölgedeki yolculuğumda fark ettim ki Müslüman köylerinde kadınlar onların kutsal günü olan cumaya hazırlık için elbiselerini perşembe günü yıkıyorken, Kızılbaş köylerindeki kadınlar cumartesi günü yıkıyorlar. Kuşkusuz onlar da kutsal olan pazar için yapıyorlar bunu. Bu fakir köylülerin tören için ayırdıkları sadece bir takım elbiseleri var. Kutsal günlerden sonra bunun bir önemi yok. Nedeni sorulduğunda sadece şu cevabı verebilirler: “Köyümüzde bu hep bir gelenek olmuştur.” Tüm bu gerçekler oldukça açık bir hükme götürüyor bizi. Yüzyıllar önce Hristiyanların Kürtlerin atası olduğu anlamına gelen ilişkileri bulmak hiç şaşırtıcı değildir. Önceki bilgilerimize dayanarak bir varsayım kurmak zor değildir. Osmanlı Türkleri ülkeyi işgal ettikleri zaman bu dağlı Hıristiyan aşiretlerle karşılaştı. Kendi milliyeti ve dili olan Ermeni topluluklarıydı bunlar. İnsafsız istilacılar bu insanları Müslüman yapmaya çalıştılar. Dinsel çabalarını sadece şiddet olduğunu gösterircesine kiliselerini yıktılar. Ama Kürtleri yumuşak başlı bir ırk olarak bulamadılar. Bazıları yeni inancı kabul etti ve tüm Hristiyanlığını kaybetti. Bunlar Ortodoks (Sünni) Müslüman Kürtlerdir. Öte yandan diğerleri tüm kalpleriyle Hristiyanlığa sarıldılar. İşte bunlar da hâlâ var olan Hristiyan Kürtlerdir. Dersim Kürtleri ve diğer bazı kabileler sözde Müslümanlığı kabul ederken ve Hristiyanlıktan uzaklaşırken ancak kısmen dönüştürülmüşler gittikçe İslam adı altında ama daha çok Hristiyanlığın ruhunu ve biçimini içeren bir din geliştirmişlerdir.

Böylece onların gizli yaptıkları ibadet zulüm zamanında oluşmuş bir alışkanlık olmuştur. Hak Lokması belki de modern Hristiyan törenlerinin önemli seremonilerinden ilk çağlardaki Aşai Rahbani Ayin’ne (2) daha yakın bir şeydir. Onların Hristiyanlık zamanlarına ait olan ahlaki ve dini fikirleri haftalık ibadet toplantılarında kuşaktan kuşağa geçmiştir. Mezarlardaki Kuzu (3) resimleri taşıdıkları Hristiyan isimleri eski ibadet yerlerine gösterdikleri derin saygı bunların tümü onlardaki ilk Hristiyan bağlılığından kalan şeylerdir. Dinlerindeki Hristiyan olmayan özellikler bile onların Hristiyan komşularına olan yakınlıklarını (akrabalıklarını) gösteriyor. Çünkü nehrin karşısındaki Ermeniler çeşitli ayinler ve festivaller kutlarlar. Bunlar açıkça ateşe tapma geleneğinden arta kalan törenlerdir. Kürtlerin savunduğu ruhun başka bir bedene geçmesi fikri Ermenilerin de yarı inanç olarak savundukları bir şeydir. Bir çocuk doğduğu zaman onun anne ve babası bazen şu özlerle kutlanır: “Babanız (ya da anneniz) ölüden (yeniden) doğdu.” Dersim Kürtlerinin dini kıymete değer bir çalışmadır. Bu varsayım doğruysa eğer Hristiyan kilisesinin ilginç bir bölümü hakkında çok şey öğrenilebilir. Fakat gerçekler çok daha fazla önemlidir. Gerçekler bu kabilelerin Hristiyanlığa ne kadar yakın olduğunu ve bu yüzden de İslam mezhepleri yerine garip bir biçimde İncil&’in etkisinde olduğunu gösteriyor. Onlar doğal düşmanları ve baskıcıları olan  Türklerden nefret ederek büyüdüler. Birçoğu Hristiyanlığın atalarının inancı olduğuna inanıyor. Hristiyanlığa düşmanlıkları da böyle bir sevecenlikleri de yok.

Bir kaç yıl önce bu kabilelerden birinin baş seyidi Harput’taki Amerikan misyonerlerine geldi ve tüm kabilenin (eğer misyonerler onları zulümden koruyabilirse) Hristiyan olmaya hazır olduğunu söyledi. Kuşkusuz zulüm olasılığı onların arasında misyonerlik çalışması yapmakta hâlâ ciddi bir engeldir. Ama eğer ince ve akıllı taktiklerle çaba sarf edilirse aşılmayacak bir engel değildir. Burası öncü bir misyonerliği tam bir umutla bekleyen daha tam olarak el değmemiş bir alandır.

1- Şit Peygamber Ç.N: Adem ve Havva’nın üçüncü oğlu. 912 yaşında öldüğü ve Allah’ın ona 50 sayfa (sual) indirdiği söylenir.
2- Aşai Ruhbanı (Ç.N.): Hristiyanların Kudas ayininde yedikleri ekmek ve şaraptan ibaret yemek,
bu ayinde okunan dua.
3- Kudas: Hz. İsa’nın havarileriyle yediği son yemeği anmak üzere Hristiyanların kilisede bir kap
içinde şarap ve ekmeği takdis ettikleri tören. İngilizce'de kuzu demek olan Lamb, The Lamb
şeklinde yazıldığında Hz. İsa anlamına gelir.

Kaynak: Rev Henry H. Riggs; The Religion of the Dersim Kurds (Dersim Kürtlerinin Dini-
Harput), The Missionary Review of the World, October-1911

– İngilizce’den Çeviren: Zafer Avşar, İngilizce metinden çeviri düzeltmesi yapan: Nihat Sarı
– Bu yazının ana metni Mehmet Bayrak’ın ‘‘Alevilik ve Kürtler’’ kitabından alınmış ve İngilizce
orijinal metinden düzeltme yapılmıştır.

Dersimgazetesi.net

8 TEMMUZ 1937 Moskova Komünist Enternasyonel Toplantısı
Dersim Raporu

"İki ayı aşkın bir zamandan beri Ankara Hükümeti, Dersim bölgesindeki Kürt aşiretlerinin yeni bir gerici ayaklanmasını bastırmakla uğraşıyor. Feodal unsurlar, Kemalist parti tarafından gerçekleştirilen reformlara rağmen, bugüne kadar ülkenin bu sapa bölgesinde barınmayı başarmışlardır.

1937-38 DERSİM KATLİAM YERLERİ

01. Sorpiyan (Çemişgezek)
02. Katır Çukuru (Çemişgezek)
03. Peymunut Deresi (Çemişgezek)
04. Deré Laç (Dersim Merkez)
05. Xotare Çe Abaş (Dersim Merkez)
06. Venk-Halvori (Dersim Merkez)
07. Çemçeli Köyü (Dersim Merkez)
08. Zımex (Çığırlı) Köyü Hopıke bölgesi (Dersim Merkez)
09. Rabat mezrası (Dersim Merkez)
10. Dere Zağgey (Dersim Merkez)
11. Deré Gablosa (Merkez)
12. Deré Keher Halvori (Merkez)
13. Hopıqe (Dersim Merkez)
14. Koo Sur (Dersim Merkez)
15. Kemara Çile (Dersim Merkez)
16. Şıxomera (Dersim Merkez)
17. İneye Dızdo (Dersim Merkez)
18. Sin (Dersim Merkez)
19. Kızılmezra (Hozat)
20. Gola Ceto (Dersim Merkez)
21. Deré İn (Hozat)
22. Koe Sınceqe (Hozat)
23. Lolan Taner (Hozat Çaytaşı)
24. Deré Qeremuğe (Hozat)
25. Axpar (Hozat Türktaner)
26. Sırtıké (Hozat)
27. Karaca Köyü (Hozat)
28. Çölkirek (Hozat)
29. Bozan Köyü (Hozat)
30. Ergani (Hozat)
31. Kırnige (Hozat)
32. Kasıman (Hozat)
33. Çete-Çırrıke Kilise (Hozat)
34. Mezra Doyrecama (Hozat)
35. Yarme Kayışoğlu (Hozat)
36. Ali Boğaz Kurt tepe Mağarası (Hozat)
37. Azunik (Hozat)
38. Eğenik (Hozat)
39. Seğedik (Hozat)
40. Kemere Phani (Kilise Hozat)
41. Deré Meyitan (Kilise Hozat)
42. Bargini (Hozat)
43. Mazgirt Merkez
44. Kerte Mazgert (Mazgirt)
45. Gavur Bağı (Mazgirt)
46. Şorda Aktoprak Deresi (Mazgirt)
47. Merge Keşisu (Mazgirt)
48. Çala Nızamo (Mercan)
49. Mercan göller deresi vadisi
50. Masumu Pak Dewa Quresu (Nazımiye)
51. Dere Khal Mem (Nazımiye)
52. Cırnune Besk (Nazımiye Dereova)
53. Deré Harşi (Nazımiye)
54. Dere Ramazani (Nazımiye)
55. Pulle Seter (Nazımiye)
56. Pulle Fato (Nazımiye)
57. Koe Gerise (Nazımiye)
58. Dere Qıl (Nazımiye)
59. Çala Murdıké (Ovacık)
60. Tümé Qol-Ayyıldız (Ovacık)
61. Dere Harami (Ovacık)
62. Gola Lerji (Ovacık Buzlutepe)
63. Pullé Çeqero (Ovacık)
64. Lona Palağıne-Sultan Baba Dağı (Ovacık)
65. Cala Qıckehko-Dere-Semıko (Ovacık)
66. Mığara Alté-İksor (Ovacık)
67. Dere laçıno-Bırdo- (Ovack)
68. Gema Hono (Ovacık)
69. Gola Hüseneağay (Ovacık)
70. Merga Çeqere (Ovacık)
71. Avşeker (Pertek)
72. Baleşer (Pertek)
73. Salördek (Pülümür)
74. Dere Pulemuriye (Pülümür)
75. Pardi (Pülümür)
76. Soxariye (Pülümür)
77. Thojige (Pülümür)
78. Tasniye (Pülümür)
79. Xotaré (Pülümür)
80. Saldağ (Pülümür)
81. Tojinge Dere Xor (Pülümür)
82. Deré Areye Ziya Çe Derguli (Pülümür)
83. Akdik Köyü ve Mezrası (Pülümür)
84. Kemere Çile (Pax Köprüsü)
85. Hineye Dızdu (Merkez Pınar)
86. Hopik (Merkez Batman)
87. Kemere Arey (Halvori)
88. Kemere Klancoku (Elmalı Merkez)
89. Qurcu (Merkez Harçik)
90. Kür Tepesi (Haydaran)
91. Tevnasi (Alacık)
92. Saar Düzü (Marçik)
93. Sakak (Merkez Altınyüzük)
94. Eğrikavak köyü (Qalko)
95. Deré Xami bölgesi
96. Kemera Avduké (Karaoğlan)
97. Zini Gediği (Erzincan)
98. Sorpyan (Yolkonak)
99. Areye Ali Begu (Dinar)
100. Tağar Çayı (Aliboğazı)
101. Deşt (Geyiksuyu)
102. Pulle Fate (Sinan Marçik)
103. Koe Sur (Kırmızı Dağ Demanan)
104. Cala Hero (Uzun Tarla)
105. Deré Zuğuri (Merkez Teşnik)
106. Sorpiyan (Hozat)
107. Verocan (Hozat)
108. Xec (Demirkapı)
109. Cixek (Çiçekli)
110. Nazımiye Dereovanın üstünde Bezık ormanında, Bezık çeşmesinin olduğu derede/Karvan köyünde [zaggeden yukarı] HAYDARAN VE AREYLI aşıretine mensup 66 kadın katlediliyor.
111. Nazimiye Remedan Xormek Çé Aliyé Gulavi 65 Kişi (9 kişi başka yerlerde öldürülmüş)

Dersim'in Ovacık ilçesinde bir çobanın hayvan otlatırken gördüğü taş aletlerin olduğu alanda 'Eski Taş Devri'ne ait kalıntılar tespit edildi 2020