Eliyê Evdirrehman. Nivîskar, helbestvan

LI SER ÇIYA - ROMANA KURDÎ Û ELÎYÊ EVDİLREHMAN

Naveroka vê romana Elîyê Evdilrehmanê qedirbilind, rûpêleke ji tekoşîna neteweya Kurd ya dijî kirinên dewleta dagirkera Roma Reş e. Naveroka vê romana Elîyê Evdilrehmanê qedirbilind, rûpêleke ji tekoşîna neteweya Kurd ya dijî kirinên dewleta dagirkera Roma Reş e. Bûyer di salên 1920-1930î de qewimî ye. Roman li ser hîmê bîranînên tevbûyî yê şerê Şêx Evdilbarîye Şêxbava û Hêmîdê Elî, her weha jî bi hesabhildana çavkanîyên dîroknasîyê û dukûmentên arşîvê hatîye nivîsandin. Nivîskar nav nexş û nîgarên bedewîtîyê de ruhê serpêhatîya dîrokîyê re girêdayî ma ye. Di romanê de teqleke berbiçav hatîye danînî li ser hêz û bawerîya pismamtîya Kurdan û Ermenîyan ya ku ji mêj ve pêk hatîye. Di nivîsekî ku min di www.kurdistanpost. ru de ev peyvû pirs weke gotîyar li hev rêz bibû ku; “Roman asîmana ziman e.

Roman hûnera wêjêyê ya ku xwe gihandîya asta heri bilind e.
Roman hişmendîya jîyanê ye! Zimanê ku xwe gihandîbe qada romanê, êdî dijî qedexeyîyê xwedî çek û hêzdar e.
Roman ji bo zimanekî û neteweyeki hîmê heri grane û hîç nayê tewandinî.
Roman jî bo zimanekî dîtîr were wergêrandinî êdî dibe wêjeya cîhanê!
Ziman bi şêweya romanê derket qada bilin û ji zimanên dîtir roman wergerandin Kurdî.
Êdî bi zimanê romanê dikarê xwe ji karekterên jîhanê re bi zimanê xwe kompore bike.
Roman û wêjeya xas ya cîhanê bi zimanê xwe sud bitsine û ji wêjeya cihanê re danûstandî dibe.
Îro û bi van berhemên kurdî yê roman û ber bi çav kî dakare bibêje “romana Kurdî nîn é!?” Edebîyata kurdî nîn e! Ev kesê ku nekare bibêje romana kurdî nîn e, çawa dikare bibêje “zimanê kurdî ne ziman e!?” Ev kesê ku nekare bibêje “ziman û romana kurdî nîn e”, çawa dikare bibêje “neteweya kurd nîn e!?” Ev kesê ku nekare bibêje “ziman û romana kurdî û neteweya kurd nîn e”, çawa dikare bibêje “Kurdistan nîn e!?” Ev kesê ku nekare bibêje; “ziman û romana kurdî, neteweya kurd û Kurdistan nîn e” çava dikare bibêje “mafê rewa yê sîyasî weke self determînasyon nîn e!?”
***
Heyanî dema salên 1980yî, hêjmarên romana kurdî bi dîyalekta kurmancî belko ji tilîyên bêçîyan derbasî nebibûn. Cara yekemîn Erebê Şemo di sala 1934an de li Ermenîstana dema Sovyetê bi navê “Şivanê Kurd” starta romana Kurdi da. Lê paş vê behremê him bi hêjmarî him jî weke novelên têr û tijî gor pêwîstî û daxwazîya wêjeya neteweya kurd berhem nehatin afirandin. Roman bi pêşketîna zimanî ve girêdayî ye. Ango roman zimanî, ziman jî romanê bi pêş dixîn e. Ji bo wê standardîzebûna zimanê neteweyî, gor berhemên weke novel/roman ve girêdayî ye. Daku di nava berhemên wêjeyî de roman, herî zêdetirin zimanî bi pêşve dixîne. Ziman, gor berzbûna berhemên weke romanê berz e. Li, Sovyeta berê, bi taybetî jî li Erîvanê, bi saya nivîs û romana kurdî, her çiqasî kêmasîyê xwe hebin jî, ji bo pêşketina zimanê kurdî roleke mezin lîstîye. Lê mixabîn ji sedema ideolojîyek hişk û ji qutkirina têkilîyên derve, paş sala 1946î virvetir nebikaranîna tipên latînî û berhemên ku bi tîpên kirîli dihatin afirandin, mecal nedidan ku xwendevanên kurd yên seranserê cîhanê û bi taybetî Kurdistanê xwe bigîhîne van berheman wêjeyî û bi taybetî novelan! Wer xuyaye ku di vê rojê û paşerojê de tipa alfabeyê ya latînî ji bo kurdan dibe tipek sereke û şirîg. Ev berhemên ku bi kirîlî û erebî hatine nivîsîn daku transkiribê latînî bibin û ji bo standardizekirina ziman, alfabê û hewildana yekgirtina neteweyî, wateyek û xizmeteke giring be. Kurdê Sovyeta berê, niviskarê pir alîyî û jîr Elîyê Evdilrehman ev romana ku mijara xwe ji serhildana Kurdistanê ya ji salên 1920-1930î standîye û navê wê “Şer Li Çîya” ye, daku bi tîpên kirîli hatîye nivîsînî, bi wê helwêstê ji alîyê Hejarê Şamil ve tiranskîrîpî latinî bû ye. Di heman demê de berhema Ela’adîn Secadî “Rişteyê Mîrwarî” jî ji alîyê Weşanên Pêrî ve ji tipên Erebî transkirîpî latinî dibe weke dîyalekta soranî dê hatîye weşandinî. Dema paş damezrandina Sovyetê, Kurda weke; Erebê Şemo û behremên wî bi nave “Şivanê Kurd”, “Dimdim”, “Berbang”, “Jîyana Bextewar” roman nivîsîne û çap kirin e. Elîyê Evdirehman “Gundê merxasa”, “Şer Çîya da” û gelekî din, Hecîyê Cindî “Hawar”, Sehidê İbo “Kurdê Rewî” berhemên roman yê pêşin in. Paşê jî Wezirê Eşo, Ehmedê Hepo, Leşkerê Boyik di qada edebîyatê de bi rumetî derketine holê. Romana Kurdî li Sovyetê bi zêdetirîn şêweya xwe weke dîrokî, kronolojîkî, dukumanterî, otobîyografîk bi hesreta welatevînîyek payebilind daye nivîsînî. Romana Kurdî, raliteyeke ku weke roman geleki di tesira edebîyata Rûs û Sovyetê de jî ma ye. Lê ji alîyê naverokê de bi rik folklora kurdî bi aşkerayî xwe tê de nîşanî daye. Ev kitêba “Şer Li Çîya” minakek ji romana Kurdê Sovyetê ya balkêş e. Li vira em pêvistîya kiritikkirina kitêbê ji alîyê tarz, uslub, edebî û estetikê ve nabînin. Ev nirx mafê we xwendevan û edebîyatnasan e. Lê me pêwîstî dît û xwest ku em helwêsta metodolojîya romanê ya dîrokê, transkîripsîyona ji kirili bo latînî, guherînên ku me di kîtêbê de pêk anîn e bi kurtasî agahî kirî ye.

Berî her tiştî vê romanê mijara xwe ji serhildana azadîya Kurdistanê ya Çîyayê Agirîyê ya salên 1926-30yî standîye. Lê weke lêkolîn ne, zêdetirin bi fantezîyên xwe yên hissi yên edebî hûnandî ye. Xwestîye ku bizava azadîxwaz ya kurdistanê û fedayîyên kurd yê weke Şêx Zayîr bide nasîn, ne gor realîte belko piranî li ser daxwaza xwe ango kehremanê ku di dilê niviskarê birêz Eli Evdiremanî de ye tasvir kirî ye. Ev jî metodekî niviskarîyê ye û divê ev metoda wî jî hewceyî şirovekirinê ye, belku dewlemendîya hissên nivîskar ango Elîyê Evdirehmanî ye. Di romanê de cîh bî cîh tesira helwêsta asoya dirokê weke idolojî ya qalibên Sovyetê jî bi cîh bû ye. Ji wê bonê rexneyên xweser Yên li ser kiretên sovyetê berbiçav nîn e. Ku heman demê de alikarîya Tirk, Îran û Sovyetê li dijî Kurda ye ku heman demê de Kurdistana sor hilweşandin..

Giringîya romanê ji alîyê tarixîve ev e ku di salên 1926-30yî de serhildana Kurdistanîyan ku li herêma serhedê destpêkirîbû, bi zindî berbiçav kirîye. Daku bizava niştimanperver û azadîxwaz ya gelê kurd ji wan pêkanînan weke minakîyan bistîne û diroka xwe li ser van serpêhatîyan rawerde bike rewşa wê rojê bibîrbîne û bigîhîne roja îroyîn û heta pêşerojê re bibe desîse û delîl. Li Sovyeta berê belko Turkmenîstan û Azerbeycan ne tê de, lê li cîhên dîtir kurd bi zaravaya kurdên herema Kurdistanê ya Serhedê dipeyivin. Ev ji alîyê zimanê edebî ve jî ji hev dûr nînin. Kurdîya edebî ya Kurdên Sovyeta berê ji alîyên hinek termolojîyan ve belko cudayî hebin lê ev cûdayî zêde berbiçav nabin. Edebîyata Kurdî ya dema li Sovyeta berê daku di rewşekî izolekiri de bi pêşketî ye, ji alîyê hevoksazî ango sentaksê ve hinek taybeti tê de bi cîh bûne. Dema ku Memosta Hejarê Şamil bi destxweşî ev behrem ji kirîlî transkiripsîyonî latînî kir, orjinalîteya wê parast, lê ji alîyê terminilojî ve, ev peyvên ku îro li Kurdistanê bi cîh bûne esas girt û bi esasi peyvên kurdî yên ku îro li Bakurê Kurdistanê bikar tên esas girt û hinek guherin û sererasti bi kar anîn. Peyvên ku ji rusî, ermenî, azerî wergirtine gor kurdîya îroyîn guherîn pêk anîn. Ev keda kê ku di amadetîya vê kîtêbê de ku derbasî bû ye, bila destê wan neêşe! Rêya wan her vekirî be.. Elîyê Evdilrehman Kî ye? Elîyê Evdilrehman; di 29.11.1920î de li Wanê, gundê Bayrikê de di malekî koçer de ji dayîka xwe bûye. Zaroktîya wî di nava zelûlîyê de derbaz bûye. Ew hîn şeş salî bû, di sala 1926î de Roma reş malbata bavê wî tevî 4.500 kesên ji Kurdê eşîra Birûka mecbûrî mihacirîya Sovyêta berê dibin. Elîyê piçûk xwe digîhîne destkeftîyên perwerdeyîyekî baş. Di sala 1932yî de dibistana seretayî li Mintîqa Nahçivan di gundê Şawlîkayê de diqedîne. Elîyê Evdilrehman; di zaroktîya xwe de ji helbest û nîvîsan hezkirîye û çend helbestê wî di sala 1932ya de, di rojnameya “Rîya Teze” de hatine weşandinê. Di sala 1941 û 1942yan de fena gelek hemwelatîyê Sovyetê, perwerdeyîya çek bi karanînê dibîne. Paşê bi rêzedilî diçe şer û di nava desteya partîzanîye de weke “Kovpak” û “Karasîyê” de efserîyê dike. Di desteya radîyoyê de kar dike. Her weha malbata xwe cî dihêle û diçe şerê dijî faşîzmê.

Di nava desteya partîzanîya şerê giran de ji Ûkraynayê, Bêlorûsîyayê heta sînorê Almanîyayê weke gelekî kurda li cure cure herêman daxîlî şer dibe û çalakîyên serkeftî bi kar dixîne... Elîyê Evdilrehman; paş şerê cîhanê yê duyemîn vedigere gundê xwe û di İlona 1945î de li Înstîtûya Êrêvanê ya dewletê de di dibistana pêdagojîyê de beşa Zanyarîya Navneteweyî de dest bi teza xwe ya bilind dike. Teza xwe li Azerbaycanê tê qebûlkirinê û ev di sala 1949yî de li bajarê Bekûyê doktora xwe temam dike. Sala xwendinê ya 1949-1950yî de di nehîya Basarkêçera Ermenîstanê de dibistana gundê Çaxırlûyê de dersên navneteweyîyê dide û weke rêvebir jî dixebite. Di dawîya heman salê de wî weke serwêrê para civaknasîyê ya Sovyêta Nehîyêye de dixebite. Di sala 1953ya de diçe bajarê Êrêvanê; di Wezareta Perwerdeyî ya Ermenîstanê de dibe mufettiş. Paşê jî di rojname ya “Rîya Teze” de dibe nîvîskareki profesyonal û kar dike. Elîyê Evdilrehman, di sala 1959yî de bu berendamê Yekitîya Rojnamevanîya YKSS. Di sala 1960î de jî bû endamê Yekitîya nîvîskarên YKSSyê. Sala 1955î, dibe sala destpêka afirandina berhemên Elîyê Evdilrehmane pêşin. Hema wê salê de gelek maqale, serpêhatî û wergerandin ji zimanê Azerîkî û yên dinê ji bo rojnemaya “Rîya Teze” têne nîvîs û çapkirinê. Wusa jî di Rodîyoya Êrêvanê Beşa Kurdî de têne pêşkêşkirinî. Berhemên Elîyê Evdilrehman: “Morof” (Helbest-1957), “Xatê Xanima Dêrsimê” (Roman-1959) “Hişyarbûn” (helbest-1959) “Afrandina Nivîskarê Kurdê Sovyêtê” (serhatî-1961) “Du Dilê Hezkirî” (Pexşan-1961)I Paş wan salan ev herî zêdetirin li ser afirandina kitêbên hînkarîyê ji bo zimanê Kurdî berheman diafrîne. “Dê” (Pexşan-1965), “Gundê Mêrxasan” (Roman -1968), “Gulstan” (Helbest- 1974), “Îhtîram” (Azerîkî / helbest -1975. Welger: Şamil Esgerov), “Bîranîn û Serpêhatî” (1979), “Hesreta Min” (Roman-1983). Ev romana Elîyê Evdilrehman ya “Şer Li Çîya / Şêx Zahîr (1980)” di nav wêjeya me de nexşeyekî afirandina nû ye û wê di nava xwendevanan de şadbûnekî mezin pêşva xistîye.

Hejarê ŞAMİL

Rojnema RYA TEZE N 7 (4976) TÎrmeh /Iyul/ SALA 2020. r. 4

Beşek ji miqala Temûrê Xelîl ya ser nave

‘’Elîyê Evdilrehman kî ye?’

PIRS: Tu dikari li ser efrandxnên xwe yên çapbûyî çend giliyan bêjî ?

E.EVDILREHMAN: Pirtûka min ya pêşin "Xatê Xanim" tê navkinnê. Ev pirtûk di sala 1958'an da hat weşandin û bi taybetî li ser jîyîna kurdên Tirkîyê hatîye nivîsandin. Vê hukmeta bêbext çi anîye serê kurdan ev yeka naveroka vê pirtûkê pêktîne. Diroknivîsê tirkan dibêjin: "Welatê me da kurd tunene, tirkên serê çîyan hene, wana zimanê xwe yê zikmakî bîrkirme, demê bê ewê zimanê xwe yê dê, bi tirkî gotina bikin" lê belê, Romê da bi mîlyonan kurd hene, ew ji dixwazin xweyê edebîyat çanda xwe, wekî zarokên wan bi zimanê xwe bixwînin, seroktîyê li hebûnên xwe yên sererd û binerd bikin ku dewlemendîya qan û dîroka wan ji di cîhanê da bê naskirin.

Hukmeta Tirkîyê ew rê û dirb li ber kurdan dadane û dixwaze ev gelê rohilatê wunda bibe, bike dil û xulatnê xwe. Lê wana hilnedane ser hesêb ku cîhan kurdan nav dike lehengê binê derya (behr, dengiz) şêrê çîyan, kurd tu wext li ber zakonên Romê qels nebûne, timê ji bo azadî û serbestîya xwe şer kirîye. Ev tekoşîn roj bi roj gur û gumreh dibe. Wan çenga da jina kurd çek hildida û li di dijmin bi mêranî ber xwe dida.

Aha hema mêrxasê vê pirtûka min jina kurde mêrxase. Dema mêrê wê dimire, ew serkarîyê li êla xwe dike, bona azadî û serbestîyê li Dersimê li diji zevtkarên bênamus û bêşeref şer dike, Ew bi kirinên xwe va çavê hukmeta tirkan ditirsîne û wana zendegirtî dihêle. Fêrizî û egîtîya wê serkara kurda jin ne ku tenê li Tirkiyê lê her waha welatê cînar ji bela bibe, wek mêrxasa kilama davêjine ser wê û ev strana gihiştîye heylo vê dewra me. Bona wi karî ku kurdên Dersimê bi serokatîya Xatê Xanimê cara dudu ranebine dijî hukmeta Romê gelek efûkirm û baxşandina didine kurdên hêla Dersimê.

Pey vê pirtûka min ra, ya bi navê "HIŞYARBUN" çap bû. Ew bi tay beti li ser Kurdistana Îranêye. Şerê Kurdên Îranê, ji bo avakinna komara Kurdistanê bi serokatÎya Qazî Muhamed nivê vê pirtûkê girtîye. Nivê wê pirtûkê helbestên, ew ji li ser rewşa kurdên Îranênin.

Di pirtûka "DÊ" da serpêhatî hatine cîwarkirin, Naveroka van serpêhatîyan li ser kurdên Yekitîya Sovyetin, ku ew jîyana têr û tijî derbaz dikin. Wê da her wusan ji serpêhatîyên li diji erf-edetên nebaş û kevneşopîyên zîyankar cîh girtine.

Romana "GUNDÊ MÊRXASA" ji bo serhildana Şêx Seyîd hatîye nivîsandin, dema hukmeta Tirkîyê ev serhildana bi hovîtî hincirand, vê carê dest bi xezakinn û kor-pûçkinna kurda kir, lê kurdan disa bi cengawerî dest bi şerê dijî Romê kir. Çîyayên Kurdistanê destên xwe da xweyî kirin, ne hiştîn ku decal bikevine wir, Helbet mêrxasê vê Romanê gel bi xweye û lawê wê ji paşila gel derketine.

Pey vi şeri ra weke 5700 malê kurda mihacirî welatê Sovyet kirin, hukmeta şêwrê deri û dergê xêr û xweşîyê xwendin û pêştaçûyînê ber wana vekir, zarokê wan bi zimanê xwe yê dê xwendin. Kurdên mihacir tevî birayên xwe yên ûris, ermenî, gurcî, azerî û gelên mayîn li dijî neyarên civakî şer kirin û welatê xwe dane paqişkirinê, Ew ketine qama jîyana nûh, azad û bextewar.

PIRS: Kerema xwe tu çend gotina ji bo wê yekê da bêji, çika tu niha li ser çi dixebitî dû zûtirekê tûyê bi çi va xwendevanan bidi şakirinê ?

E.EVDILREHMAN: Bawer bikin eva sala şeşane, weki ez ser romana xwe ya dîrok-bedewtiyê bi navê "Ser Çiyan da" dixebitim. Eva nemaze li ser şerê kurdan, di nav salên 1928-1930'an li bereka Girîdaxêye, weki kurdan nava wan salan da li peşa Girîdaxê şerekî çawayî giran danîne û bi hezaran leşkerê Romê û serbazên wê çawa hatine hincirandin, ev pirsa naveroka romanê pêk tine. Ev romana min amadeye, tenê hêviya çapkirinêye.

Bilî wê, ez niha dîsa ser roraana "Murtule Beg" ê dixebitim, çawa tê zanin ew xweşmêrê navça Muksê bû. Pirtûka "Gulistan" di sala 1974'an da li Rewanê hatîye çapkirm. Wê da çend serpêhatî û helbest li ser Lenînê mezin, şoreşa Oktobrê û evînê hene. Pareke wê pêşkêşî Kurdistanêye ku ji bo şerkari ya kurdan li dijî zevtkaran ji bo mafê çarenûsî û serxwebûnê.
Pirtûka "Hebandin" li bajarê Bakuyê bi zimanê Azeri, d sala 1975 an da hatîye çapkirin. Naveroka wê bi taybetî li ser biratî û dostanîya gelên welatê Sovyetêye. Serpêhatîk li ser Ahmedê Xanê hatîyenivîsandin. Di vê pirtûkê da wusan ji çend helbestên evînî yê cîwar bûne. Bi gilîkî min xwendevanên azerî bi erf - edet, rabûn rûniştin û efrandinên kurda ra kirîye nas, wekî gelê kurd dikare bi mêrxasî şer bike, ber dijmin qels nebe û dikare edebîyata xwe û çanda xwe îi pêşda bibe, nava edebîyata cîhanê da navekî hêja bigire.

Min çar sala di nava desta partîzana da li diji almanên şerbaz berxweda, tevî birayên xwe li dijî faşîstan cenga jîyin-mirinê da nîye û angori hêza xwe jî nehîştiye wekî dijmin welatê me zevt bike. Pirtûka min bi navê "Bîranîn û Serhatî" bi taybetî li ser vê pirsêye. Di nav serhatîyan da jîyîna zaroktîya min cih girtîye. Beri çend mehan berevoka min ku têda gelek helbesten cih girtîye bi navê "Hesreta Min" der çû. Wê da gelek helbest hene ku min avîtîye li ser kurd û Kurdistanê.

Kovara Roja Nû 4 / 1984