”Payiza dereng” ya Firat Cewerî

Husein Muhammed

1. Bi gistî
Payiza 2005ê yekem romana nivîskarê demdirêj rêzdar Firat Cewerî bi navê Payiza dereng ji Wesanên Nûdem derket. Roman li ser jiyana kesek bi navê Ferda ye ku pistî 28 salên li biyanistanê dixwaze vegerre Kurdistanê.
Payiza dereng bi sîvek li mala dostê Ferdayî anku Ferîdê vebêjê romanê dest pê dike. Ev sîv li êvara berî birêketina Ferdayî ya ber bi Kurdistanê ve tê xwarin. Roja din Ferîd Ferdayî digihîne nik kurrê wî, Cengoyê yekane ku hê ji zarrokiyê diya wî li babê wî winda kiribû.

Piska romanê ya li mala Cengoyî yekbêjiyek anku monologek 125-rûpelî ye ku Ferda hemî jiyana xwe ya tijî serpêhatiyên evînî û trajîk li Swêdê radixe ber çavên kurrê xwe. Keç- yan jinpeydakirin û jidestdana wan ji Ferdayî re her carê ji ya berê jandartir bû. Taliyê Ferda bi keçek kurd re dizewice û wê ji Kurdistanê tîne Swêdê û zarrokek anku Cengo jê re dibe. Lê jina wî ya kurd jî di civaka swêdî de roj bi roj diguherre û taliyê Ferdayî dihêle û kurrê wî lê heram dike.

Birêz Firat Cewerî guherrînên di Ferdayî û jina wî ya kurd Hêlînê û derdorên wan de çêdibin bi awayine hosteyane vedihûne û dîmenek tarî yê tijî bûyerên kitekit yên balkês lê xemgîn ji jiyana awaretiyê û dûrwelatiyê diyarî xwendevanên xwe dike.

Pistî 28 salan Ferda vedigerre bajarrê xwe, bajarrokek bakurê Kurdistanê. Ji hingê ve em êdî bi nameyên wî yên ji Ferîdî re haydar û agadarî rewsa wî û welatî dibin. Di ber nameyên Ferdayî re, Ferîd çîrroka wî ji zarrokiyê ta revîna ji Kurdistanê raberî me dike.

Ferda pêsî ji guherrînên li welatî peydabûyî pirr bigazin e. Ew xizm û lêzim û hevbajarriyên xwe xerîb û sar dibîne û li wir jî xwe biyan hes dike. Hevdem Ferîd bi serpêhatiyên xwe û Ferdayî jiyana sorresxwaz ya salên 1970yê li gel xwestek û xeletiyên çepgiran radixe ber çavên xwedevanên romanê.

Em ji Ferîdî fêr dibin ku Resît û Selîm jî berî derketina Ferdayî û Ferîdî hogirên wan yên çepgiriyê bûn. Lê ji nameyên Ferdayî diyar dibe ku yek ji wan bûye serokê cerdevanan (casan, qoriciyan) û
yek jî serdarê gerîlayên wê herêmê ye. Herduyan serrê dijî dijminan ji bîr kiriye lê berberiya wan ya dijî hev û dijî heval û malbatên hev ti sinor û dilovaniyê nanase.

Bajarrê Ferda vegerriyayê ji azadî û aramiyê dinyayekê dûr e. Esker û polîs nahêlin mirov çayekê jî bi rehetî vexwe. Lê ya gerîla jî tînin serê gel ne ji ya dewletê kêmtir e.

Ferda bi xwe ji her kesî zêdetir di bin gef û herreseyên herdu hêzên hov de ye loma ew neçar dibe ji wê cîhana cinawiran bireve. Lê vê carê ew baznade Swêdê lê xwe dispêre dilê zeriyek zarsirîn ya ku ne kêmî wî zilmlêbûyî ye. Ew xwe diavêjin himêza hev û birînên xwe bi evînê dicebirînin yan diniximînin ta ku rojekê êdî hay ji wan namîne.

2. Tevnê romanê
Vebêjê Payiza dereng Ferîdê dostê lehengê romanê anku Ferdayî ye. Li mala Cengoyî Ferda bi xwe bi dirêjî basa jiyana xwe ya hatina Swêdê, siyasetkirin û sarbûna ji siyasetê, tenêtî û ramanên xwekujiyê, peydakirin û jidestdana evînên yek li pey ya din dike.

Pistî Ferda vedigerre Kurdistanê ew nameyan bo Ferîdê li Swêdê dinivîse. Ev name nedestdayî di romanê de tên wesandin û rewsa welatî û jiyana Ferdayî ya pistî vegerrê li wir bi van nameyan arasteyî xwendevanan têt kirin.
Di navbera nameyên Ferdayî de, Ferîd jî basa zarrokî û xortaniya Ferdayî û xwe û hinekî jî ya Selîmê niha cerdevan û Resîtê niha serhildêr dike.

3. Civak
3.1. Biyanistan
Bi pêskêskirina hin ji bûyerên jiyana Ferdayê ku bo demek kurt hatiye derveyî welatî lê pistî 28 salan dixwaze vegerre, nivîserê romanê hosteyane dîmenin ji guherrînên hêvî, rastî û mejiyên kurdên aware û misextiyî biyanistanê bûyî di ber çavên me re diborîne.

Bêguman e ku Ferda bi armanca siyasetkirinê hatiye Ewropayê lê pistî ew lihevnekirin û nezaniya siyasetvanên kurd dibîne, li siyasetê jî sar dibe û taliyê bi temamî dest jê berdide. Ew roj bi roj bi hesreta welatê xwe dijî lê dibîne ku ev firset her roj ji destî direve.

Hema bêje hemî kurd xerîbî û dûrwelatiyê zor û zehmet dibînin û nivîskarên me jî pirr li ser dinivîsin û bi taybetî jî helbestan pê vedihûnin. Lê belkî tenê Sahînê Bekirê Soreklî ne tê de, min nedîtiye ku nivîskarek din ya / yê kurd karîbe bi nimûneyên kit-kitî anku yek-yekî û detalî wek Firat Cewerî vê dijwariyê rabixe ber çavan.
Tevî gelek trajediyên tên serê Ferdayê reben jî, roman ne tenê xemgînî û bedbextî ye lê ew jî wek jiyanê carine çirîsk û tîrêjên hêvîdar dide. Tevî ku Ferda gelek car evîndar dibe jî, her evîna wî ji yên berî xwe cuda ye û bidawîhatina wan jî têvel û cihê ye loma xwendevan bi wan nakerrixe û zivêr nabe.

3.2. Kurdistan
Pistî vegerra Ferdayî bo Kurdistanê, em niha jiyana wir bi gistî û ya wî bi taybetî ji nameyên wî yên ji Ferîdî re fêr dibin. Bi kêmî be jî destpêkê, Ferda li Kurdistanê jî xwe xerîb dibîne û nagunce rews û rabûn û rûnistina wir. Dewlet bi her awayî hovîtiya xwe didomîne lê çekdarên serhildêr jî bela xwe ji xelkê venakin.
Di ber nameyên Ferdayî re, Ferîd ji me re basa jiyana Ferdayî ya berî revîna ji Kurdistanê dike. Di xortaniya xwe de Ferda û hevalên wî Ferîd, Selîm û Resît roj bi roj li çepgiriyê û sosyalîzmê disarin anku germ dibin û ji ber hindê taliyê dikevin belayan û Ferda û Ferîd neçar dibin warê xwe bihêlin û bazbidin Ewropayê. Bi bûyerên di jiyana wan de diqewimin, nivîserê romanê gelek aliyên çepgiriya salên 1970yê, mentalîteya çepgiran û helwesta wan ya dijî nistimanperweriya kurdan xuya dike.

4. Evîn
Evîn hêza serekî ye ku vê romanê kelecan û balkês dike. Roman ne bi evînên abstrakt wek hezkirina ji welatî yan heval û mirovên xwe lê berî her tistî bi hezkirinên ji keç û jinan û bêsiûdiya Ferdayî di wî warî de dagirtî ye.
Lê berevajî lomeyên ku Amed Tigrîs di rexnekirina vê romanê de dike, têkiliyên zayendî ti carî di romanê de nêzî pornografiyê nabin lê nivîserê romanê ji erotîzmê jî nareve. Têkiliyên zayendî yên di romanê de pirralî û têvel in û ti carî ne tenê bi armanca provokasyonan lê wek parek bingehîn ji jiyanê xwe didin pês. Ew têkilî geh sadiyê û geh jî kovandariyê peyda dikin û her carê ji hev cuda û taybet in.

5. Xwarin û vexwarin
Bawer nakim ku ta niha ti romanek din ya kurdî wiha bi berfireyî cih dabe çêjî û teamên xwes. Nivîserê romanê wisan bi kit-kitî basa çêkirin û xwarina wan dike ku mirov dikare bawer bike ku ew bi xwe divê miriyê çêkirin û xwarinê be. Lê xwendevana/ê bixwaze zû romanê biqedîne belkî bipirse ka çi pêwîstî bi ev qas vegotina lezetên xwarin û vexwarinê heye.

6. Ziman
6.1. Bi gistî
Belkî Enwer Karahan, Perwîz Cîhanî û Lales Qaso ne tê de, min bi xwe zimanê ti nivîskarek kurmancînivîs wek yê Firat Cewerî dewlemend û berfire nedîtiye. Lê wek ku ji Payiza dereng dixwiye, belkî zimanê birêz Cewerî ji yê yên binavkirî jî pirralîtir be. Mijar jiyana gundewariyê, çepgiriyê, têkiliyên nav nivînan, xwarin û vexwarin, lîstina li gel zarrokan, kom û komelên kurdên aware yan jî xeyidîna jinûmêran be, zimanê Firat Cewerî hespek rewan e û bêyî asêbûn li astengan bi çargavî dibeze û xwendevanan jî bi xwe re difirrîne.

Amed Tigrîs dibêje ku zimanê Payiza dereng sivik û nisêbînî (mêrdînî) ye. Lê bi baweriya min sivikiya zimanê vê romanê ne ji yekalîtî û qelsiya wê lê ji herrikbarî û kurdîtiya zimanê nivîserê wê tê. Mêrdînîtiya zimanê hêja Cewerî ne vesartî ye û nayê hasa- û mandelkirin lê ew ne ji nivîskarên din yên kurd herêmîtir e. Bi min gencîneya peyvan ya devoka Mêrdînê wek xezîneya biwêjan ya Behdînan zengîn e û ji ber hindê pirr bas e ku nivîskar xwe ji hin peyvên li Mêrdînê tên bikaranîn nesûstiye lê bi xebitandina wan bi dehan – ger ne bi sedan – peyvên kêmpeyda tevî wêjeya spehî ya nivîskî ya kurdî kirine.

Guman jê nîne ku nivîserê Payiza dereng bi kurdî ramiye û romana bi kurdî nivisiye û ta raman û tistên biyanî jî xwes li kurdî anîne.

6.2. Rêziman
Sasiyên rêzimanî mînîmal in lê yên tên kirin mixabin bi berdewamî tên kirin.
Hin ji kêmasiyên rêzimanî ji bandora devoka nivîskarî ne, wek jibîrkirina pasbendika ”î” ji dû lêkerê di dema borî ya sade de dema bireser (obje) ”tu” be:
*Min tu dît. (Ku divê ”Min tu dîtî” be ji ber ku ”Te ez dîtim”.)
*Wî tu girt. (Ku divê ”Wî tu girtî” be ji ber ku ”Wî ez girtim”.)
Herwiha yek ji sasiyên berdewam jî bikaranîna cînavên (pronavên, pronomên) tewandî ye li gel lêkera ”çûn”:
*Min çû. (ku divê ”Ez çûm” be.)
*Te çû. (ku divê ”Tu çûyî” be.)
Nivîser bi sasî peyva ”çay” û ya ”hay” hingê jî ditewîne dema divê netewandî be:
*Min çayê da ser. (ku divê ”Min çay/ça da ser” be)
*Me hayê jê bû. (ku divê ”Me hay/ha jê bû” be.)
Ji bilî van sasiyan, nivîserê romanê herwiha forma arkaîk ya guherrandina tîpa ”a” yan ”e” bi tîpa ”ê” wek forma tewandî a navdêrên zayendnêr de bi kar tîne: agir > êgir; neyar > neyêr. Ti sasî di vê formê de nîne lê dibe hin xwendevanên di devoka wan de ev form bi vî awayî nayêt bikaranîn biheyirîne û behitî bihêle û ta belkî têgihistinê jî hinekî dijwar bike.
6.3. Rastnivîsî
Rastnivîsiya anku îmlaya Payiza dereng ji pirraniya pirtûkên kurdî gelek bastir e. Lê li vir dixwazim çend kêmasiyên berdewam dubarebûyî diyar bikim:
Ji nivîserê vê romanê re dijwar tê kengî ”ye / ne” yan ”bû / bûn” ji lêkerê cuda û kengî pê ve zeliqandî binivîse, anku:
- ”vekirî ye” yan ”vekiriye”
- ”birrî bû” yan ”birrîbû”
Divê neyê jibîrkirin ku nuansek giring ya wateyê di van herdu sêwazên cuda de heye. Yên zeliqandî dînamîzma rewsê diyar dikin:
- ”Min pencere vekiriye / vekiribû.” (Min rewsa wê ji girtîbûnê guherrandiye / guherrandibû vekirîbûnê.)
Lê yên ji hev cuda tên nivîsîn xuya dikin ku rews statîk e:
- Pencere vekirî ye / vekirî bû. (Vekirîbûn taybetmendiyek pencereyê ye / bû, wek: ”Pencere mezin e.”)
Bi kurtî: Ger kesekî tistek kiribe, divê ”ye / bû” bi lêkerê ve bên nivîsîn. Lê dema tistek bi xwe tistek e yan tistek bû, divê hingê ”ye / bû” ji lêkerê bên veqetandin.
Yek ji sasiyên berdewam ku nivîskar dike jî ew e ku pasdaçeka ”da (=de)” û ”ve” bi lêkerên li pey wan ve dizeliqîne:
* ”Min bi serê wî dakir.” Ku divê binivîse: ”Min bi serê wî de/da kir.” ji ber ku fraza adverbiyal ”bi serê wî de” ye, ne ”bi serê wî” anku ger bêt pirsîn: ”Bi kû de/da?”, bersiv dê wiha be: ”Bi serê wî de/da”, ne ”bi serê wî”.
* ”Min berê xwe bi wî alî vekir.” Ku divê bêt nivîsîn: ”Min berê xwe bi wî alî ve kir.” ji ber ku fraza adverbiyal ”bi wî alî ve” ye, ne ”bi wî alî” anku ger bêt pirsîn: ”Bi kîjan alî ve?”, dê bersiv ”Bi wî alî ve” be, ne ”bi wî alî”.
Nivîser herdem gotina ”we bû” anku ”wer bû, wilo bû, wisan bû, welê bû, wa bû” bi hev re wek ”webû” dinivîse. Belkî armanc ew e ku vê ”we bû”yê li gel ”we bû < hûn bûn” tevlihev neke. Lê ger bixwaze xwe ji tevliheviyê rizgar bike, çare ne pêkvenivîsîna ”we bû”ya pêstir e lê dikare awayên wek ”wer bû, wilo bû, wisan bû hwd” bi kar bîne.
Kêmasiyên rêzimanî û rastnivîsî hema bêje tenê ev bûn û pirraniya wan kozmetîk in û tenê ji xwendevanên li rêzimanê û rastnivisiyê pirr sexbêr re belkî nerazîbûnê peyda bikin.

7. Encam
Payiza dereng yekem romana birêz Firat Cewerî ye lê gihistîbûna wê encama dehsalên nivîskariyê ye.
Tevî ku nivîserê romanê lehengên xwe dide peyivîn û çîrrokên wan yên hema bêje sade û rojane vedibêje, nivîskar bi rêya bûyer û belayên tên serê Ferdayî dîroka civaka me ya nîv sedsalekê digel guherrînên derveyî û yên hindirrî mejiyê mirovekî – ku xwendevan dikare bi gelek awayan xwe tê re bibîne – radixe ber çavên me.
Berevajî gazinên Amed Tigrîsî ku dibêje hemî Payiza dereng tenê helwesta subjektîv ya lehengê romanê ye, di rastiyê de lehengên romanê bi awayek seyr û sosret rewsê bi objektîvî ji me re radigihînin. Ta carine wisan objektîv in ku êdî baweriya mirovî pê nayê!
Rêzdar Cewerî bi vê romanê çêjek xwes ya wêjeyî dide xwendevanên xwe û bi taybetî klasîkên rûsî Turgenev û Dostoyevskî tîne bîra min. Lê berî her tistî ev roman dîmenek pirralî yê xem û xwesiyên civaka me ye.
Nivîserê romanê û lehengên wî peyamek heye: her awayê jiyanê bi zimanê kurdî dibe. Kêm berhem wek romana Payiza dereng xwes wê angast û îdiayê rast derdixin.