MIHEMMED-Î MIHRÎ (Stanbol, 1940)

Cutyar Tofîq HAWRAMÎ

Le mêjû-y neteweke man da gelêk kes dilsozane le pêna-w bûjandinewe û berewpêsbirdin-î ziman û kultur-î kurdî da têkoþawin û rencyan dawe, ke çî hendêkyan ne jiyannameyan diyar e û ne kurteyek le bîogirafî yan nûsrawetewe. Zor kes-î waman hen lew witar û sî'ranewe ke le govar û rojname kurdîyekan da billaw yan kirdûnetewe, bo man derdekewêt ke çend dilsoz-î willat û neteweke yan bûn, ke çî em ro ême le naw-î xoyan (yan nasnawekeyan) bewlawe hîçî dîke derbareyan na zanîn!

Mihemed-î Mîhrî

Mihemed-î Mîhrî yekêk e lew rûnakbîr û têkoþere Kurdane-y ke heta kû çend salêk lemew pêþ biyografî û jiyanname-y ba narosinî mabwewe û le hendêk zanyarî-y pirsubilaw bewlawe stêk-î dîke derbare-y ne nûsra bû. Ew kurteyes ke lêre û lewê sebaret be jiyanname-y ew nûsra bû, le hendêk zanyarî-y têkel û pêkell ziyatir hîçî dîke ne bû. Îdî min lêbir awane kewtme soraxgirtin-î jiyan û berhemekanî. Sereta ewî pêþtir le kitêb û govar û rojname kurdiyekan da derbare-y nûsra bû lay xom yaddaþtim kirdin û tawutum kirdin û sercem kurte lêkolîneweyekim lê berhem hêna û salî 1989 le jimare (158) î govar-î beyanda bilaw kirdewe.1

Be awatewe bûm kesêk zanyarî-y lewe ziyatir-î labêt û goþeyekî dîke le jiyanname û berhemekan-î ew mirove dilsoz û pirr xizmete rûn bikatewe. Belam babetêkî lew corem ne kewte ber çaw. Paþtirîþ her be heman mebest û wek yadkirdnewe, le rojname-y Kurdistan-î Niwê û govar-î Sirwe da kurteyekim derbarey jiyan û berhemekan-î Mihemed-î Mîhrî bilaw kirdewe.2

Sal-î 1999 perîme wilat-î Swîd û lewê nîþtecê bûm. Gelêk le nûseran û lêkoleran-î bakurî Kurdistanim le nizîkewe nasî. Bew pêyey ke ewan ziman-î turkî dezanin û agadar in ke le kitêb û serçawe turkîyekan da çî derbare-y neteweke man nûsrawe; Mihemed-î Mîhrîs besî zor-î jiyan-î le Estembul be ser birduwe û her lewêþ koç-î diwayî kirduwe, sebaret be byogiraf-î û berhem û wêne-y fotografî-y ew pirsyarim lê kirdin, belam hîçî ewtom destigîr ne bû. Yekêk lew kesane nûser û lêkoler Rohat Alakom bû. Ew lew bareyewe gutî: Min paþ gerranêkî zor çend wêney degmenim peyda kirdiwe, yekêkyan wêney Mihemed-î Mîhrî ye û pêþkestî dekem. Be supasêkî zorewe wênekem lêwergirt û wa lêreda bo carî dûwem legel em lêkolîneweye da bilawî dekemewe. Herweha Mehmud Lewendî serincmî bo ewe rakêsa ke têkoþerî netewekeman Mûsa Enter le bîrewerîyekanî da çend dêrrêkî derbarey Mihemed-î Mîhrî nûsîwe û xoy ew paragrafe-y bo kirdime kurdî.

Kurtey bîografî-y Mihemed-î Mîhrî:

Mihemed-î Mîhrî rojnamenûs, þa'îr, nûser, yasanas û kesêkî nîþtimanperwer û runakbîrêkî helkewtû-y netewekeman bû. Salî 1889 le gundî Disey nizîk þaroçke-y Pawe le nawçey Ciwanro, le Rojhelatî Kurdistan hatiwete dunyawe. Mihemed-î Mîhrî kur-î mela Ebdulla-y Miftî, kur-î mela Mehmûd, kur-î mela Mehemed, kur-î mela Ehmedî Gewre û newey Mûzeferxan-î Ciwanro ye.3 Daykîþî kiç-î Seyd Sehabedîn-î Talsî ye. Mihemed-î Mîhrî çend bira û xûþkî hebûwe, lewane: Mehemed Sidîqî Miftîzade 4, Mela Xalîd-î Miftî, Mela Mehmûd-î Miftî ... . 5

Sereta lay bawkî dest-î be xiwêndin kirdiwe înca çiwete þarî Sine û lewêþ lay çend mela-y nasraw xiwêndûyetî, paþan çiwete saroçkey Bîare, înca çiwete Serdeþt û lay Mela Qadir dirêjey be xiwêndin dawe. Paþan berew þarî Hewlêr royþtûwe. Lewê lay mela Ebûbekir (nasraw be mela Giçke) xiwêndûyetî, îcaze-y melayetî wergirtûwe û berew Dise gerawetewe. Maweyek le þar-î Sine biwete mela û dersî be mindalan-î Kurd gûtwe û fêr-î xiwêndewarîy kirdûn.

Lew serdeme da çend hoz û tîreyekî dewr û ber-î Sine le naw xoyan da beserr dên, ew bebê ewe peywendî be hîç kam le layene serkerekanewe hebûbêt, lew sereda têwe gilawe û birîndar kirawe. Katêk çak biwetewe birryarî dawe ew nawçeye cê bihêllêt û berew bakûr-î Kurdistan royiþtûwe. Maweyek le þarî Qers bûwe, paþan çiwete þar-î Erzerum, diwayî berew Estembûl royþtûwe û lewê nîþtecê bûwe.6

Ewdeme sarî Estembul bibûwe mekoy lawe azadîxiwaz û têkoserekanî Kurd û jimareyekî zor le rûnakbîranî Kurd lew sareda bekarî rojnamenûsî û çalakî rêkxiraweîyewe xerîk bûn. Mîhrî têkelî ewane bûwe, le ezmûn û sarezaîyan kelkî wergirtûwe û legelyanda kewtwete çalakî.

Mihemedî Mîhrî le nêw ew lawe rûnakbîr û husyaraneda zû cêy xoy kirdiwetewe û wek lawêkî wirya û dilsoz nawî derkirdûwe. Le nizîkewe rûnakbîrî nasrawî kurdîsma'îl Heqî Baban, ke ew deme wezîrî me'arîf buwe, nasîwe.7 Be pistigîry ew le kolêjî (hiqûq) wergîrawe û pas çend sal xiwêndin birrwanamey dîpilomî le yasanasîda wergirtuwe û biwete parêzer (yasanas).

Salî 1912 xiwêndikar û lawanî Kurd le Estembul civata hêvî feqêy Kurdan - kird talebe hîwî cem'îtî dademezrên. Mihemedî Mîhrî be germî hawkarîyan dekat û çalakane le gelyanda têdekosêt û le her dû govarekey ew komeleye, govarî Rojî Kurd û Hetawî Kurd da, gelêk witar û babetî be nirx denûsêt. Pastirîs yekêk buwe le endamanî destey damezrênerî Kurdistan t'alî cem'îtî - komeley pêsxistinî Kurdistan, ke le 17/12/1918 da le Estembul le layen komelêk rûnakbîr û têkoserî Kurdewe damezrênrawe. Her ew deste rûnakbîre salî 1918 û 1919 rezamendîy derkirdinî dû govar werdegirn, sereta govarî Jîn8 û pasanîs govarî Kurdistan9 derdeken. Mihemedî Mîhrî dekirête xawen îmtyaz û berêweberî govarî Kurdistan û be germî hawkarîy Jînîs dekat. Lew dû govare da gelêk witar û honrawe û babetî siyasî, edebî, komelayetî û zimanewanî (be kurdî, turkî, 'erebî) benaznawî: Mîhrî, Kakeheme, Îrfan, m.m, Dawer Erdelanî, Zehawî Zade- a.m û çend nawî xiwastirawî d!
îkewe bilawdekatewe.10

MIHEMMED-Î MIHRÎ Le Gel Xêzan û malbateke-y (Stanbol, 1940)

Salî 1920 Mîhrî jiyanî xêzanî destipêdekat û legel sazîyexanmda ke jinêkî Qefqasî buwe, debne hawserî yekitr.11 Dwatir sê kiç be nawekanî: (Lemî'e, Suheyle û Leyla) û dû kur benawekanî: (Selaheddîn û Necmeddîn) yan lê pasekewt buwe. Hawînî salî 1956 le sarî Estembul dilî Mihemedî Mîhrî le lêdan dekewêt û le yekêk le goristanekanî ew sare be xak despêrdirêt.

Necmedîn Mela le witarêkda wesfî dilsozî û nîstimanperwery Mihemedî Mîhrî kirduwe û nûsîwyetî: Hemîse bîruhosî lelay nîstiman û netewekey buwe. Awatî serberzî û azadî Kurdistan buwe. Zor be awatewe buwe helî bo hellkewê û be azadî bigerrêtewe Kurdistan û le nêw netewekeyda bijî.12

Berhemekan-î Mihemed-î Mîhrî:

Mihemedî Mîhrî lepas xoy gelêk sî'r û witar û lêkolînewey zimanewanîy bo becêhêstûyn ke lekatî xoyda le govar û rojname kurdîyekanda bilawî kirdûnetewe. Belam ew ziyatir le her bwarêk derbarey zimanî kurdî û diyalêkitekanî û hewlldan bo sazkirdinî zimanî standardî kurdîy nûsîwe. Bew pêyey ke xoy le gundêkî nawçey hewraman le daykbuwe û lewê gewre buwe, her le mindallîyewe be diyalêkitî hewramî peyvîwe. Pasan bo dirêjedan be xiwêndin gelêk sar û dêhat û nawçey Kurdistan gerawe û fêrî çend diyalêkit û sêwe zimanî kurdî dîke buwe. Katêkîs perîwetewe Estembul û lewê nîstecê bû, berdewam peywendîy legel korr û komele rosinbîrî û siyasîyekanî Kurdekanî ewê hebwe û besdary çalakîyekanî kirdûn. Besî zorî ew rûnakbîr û têkoserane xellkî sarekanî bakûrî Kurdistan (wek: Diyarbekir, Mêrdîn, Wan, Sîrt, Milatîye...) bûn û be diyalêkitî corawcorî kurdîy peyvîwn. Îdî lewanîsewe, ta radeyek sarezay diya!
lêkitekanî kirmancî jûrû, zazakî, dimlî ... buwe. Diyare xoysî arezûy lêkolînewey zimanewanîy hebuwe, yan derkî be bûnî bosayî lem biware da kirduwe û be pêwîstî zanîwe ke derbarey diyalêkitekanî zimanî kurdî û bernamedanan bo sazkirdinî zimanî standardî kurdî binûsêt.

Doktor Ewdirehmanî Hacî Marif le kitêb-î raber-î serçawe le barey ziman-î kurdîyewe le dû twêy çend lapereda amajey bo zorbey witar û lêkolînewekanî Mihemedî Mîhrî kirduwe û puxtey bîrurra û serncekanî ewî xistwete berçaw. Lebarey zincîre witarekey Mihemedî Mîhrî ke le govarî Hetawî Hewlêr le jimare 47 ta74 le salanî 1955 -1956da le jêr nawî zimanî kurdî yek core sêwekanî zore bilawîkirdiwetewe, dukitor Ewdirrehman nûsîwyetî: le jimare 54ewe ta jimare 70 nawî witar buwe be zimanî ême yek core sêwekanî zore. Le jimare 60ewe ta jimare 68 le serû nawnîsanî witarekewe (yekêtî zimanî kurdî) îs nûsrawe. Le jimare 71ewe ta jimare 74, tenya sernawî (yekêtî zimanî kurdî) mawe, em zincîre witare 23 bese û le jimare 47 ta 74 î govarî Hetaw (cge le jimare 49 ta 53)da billaw kirawetewe. Mamosta Mihemedî Mîhrî le Estemûllewe nardiwêtî. Nûser lem zincîre witareda be sêweyekî dûr û dirêj le barey diyalêkitekan û bese diyalêkitekanî kurdîyewe diwawe û !
sêwey axawtnyanî dyarî kirduwe. Sebaret be rêzimanî kurdî û wêkiçûn û cyawazîy nêwan diyalêkitekanî kurdî kollîwetewe. Wellamî bîrurray narrast û helley Rojhelatinasanî dawetewe. Basî nejad û eslî kurdî kirduwe.13

Dukitor Ewdirehmanî Hacî Marif le heman kitêb da derbarey ew zincîre witarey Mihemedî Mîhrî nûsîwe ke le govarî Kurdistanî Estembul salanî 1919-1920 benawî xiwastirawî m.m ewe bilawî kirdiwetewe. Lew rwewe nûsîwyetî: Eme zincîre witarêkî Mihemedî Mîhrî ye benawasasewe le jimare (2,4,10,15,16,18,19) î govarî Kurdistanî Estemûllda, salî 1919 - 1920 bilawî kirdotewe û basî rêzimanî kurdî ye. Le jimare 2da hendê ray gistî lebarey rêzimanî kurdîyewe xistote pês çaw û înca delê: Hewlî lêkolînewey rêzimanî kurdî dekirê be dû besewe - Rojhelatî û Rojawayî. Rojawayî zûtir destî pê kirawe. Le jimare 4da wa radegeyenê, ke ewey derbarey rêzimanî kurdî le Rojhelat nûsrawe zorbey çap nekirawe. Ewey le layen (Hacî Fixr Almimalîkî Erdelanî nazrî malyey Êran)ewe nûsrawe, çap kirawe. Em kitêbe ke 30 salêk lemewber çap kirawe min ta êsta nembînîwe... Le kotayî em beseda dête ser basî kitêbekey xoy û delê: min ke basî sêwekanî kurdî dekem û nimûneyan lê dehênmewe m! mebestim yek xistinyane. Le jimare 10 da basî çonyetî dananî kitêbekey deka û delê: Herçende pêwîst bû karêkî wa le layen lîjneyekewe bikrê, egerçî eme bo Kurd hellnekewtuwe, belam minîs dirêghîm nekirduwe. Pasan basî gîr û girfitî nûsînî kitêbekey deka û betaybetî ewey ke neyzanîwe kam sêwe bika be binaghe. Le jimare 15 û 16 da basî çawgî kurdî kirduwe û beser çend corêkda dabesî kirdûn. Ewey le jimare 18daye derbarey kirdarekanî êsta û kirdarî fermaneweye.14

Dukitor Ewdirehmanî Hacî Marif le heman kitêb da derbarey ew zincîre witaresî nûsîwe ke Mihemedî Mîhrî benawî xiwastirawî 'rfanewe le rojnamey Kurdistanî Estembulda, salî 1919 - 1920 bilawî kirdiwetewe û derbarey nûsîwyetî: Emes dîsan zincîre witarêkî Mihemedî Mîhrî ye be nawî 'îrfanewe le jimare (1,2,4,10,15,16,18,19)î govarî Kurdistanî Estembûllda, ke rêkewtî salanî 1919- 1920 dekat bilawî kirdotew. Le besî jimare 1 da lewe diwawe, ke ewey lelayen zanayanî Rojhelat û Rojawawe lebarey zimanî kurdîyewe nûsrawe bo mebestî siyasî buwe. Le nêw ew karaney Rojhelatda basî berhemekey Yûsif Ziya Pasay haldî kirduwe û legel ewey be karêkî basî danawe, rexney tund û têjîsî lê girtuwe. Le besî jimare 2da rexne le Yûsif Ziya Pasa degirê û delê: Ew 'erebe û wîstûyetî Kurd bika be ereb. Nûser lêre da çend nimûne û belgeyekî mêjûy dênêtewe bo nîsandanî ewey ke Kurd mîlletêkî resene û ne 'erebe û ne farse. Le jimare 4 da wa radegeyenê k!
e Yûsif Ziyaeddîn hemû sêwekanî kurdî nezanîwe û boye neytwanîwe biçête nêw zimanî kurdîyewe. Leber ewey xoy 'erebe û Kurd nîye twanay ewey nebuwe qûll bibêtewe. Herweha delê: Eger le zimanî kurdî da wisey turkî û 'erebî hebê wanageyenê ke em zimane resen nîye, çunke hemû zimanêkî ser em zemîne her bew çesineye. Le jimare 10 da basî kitêbêkî çapkirawî (Xelîl Xeyalî) dekat û delê: Emîs helley eweye ke her derbarey sêwey jûruwe û wêrray ewes kitêbekey Yûsif Ziyaeddînî kirduwe be serçawî serekîy xoy. Nûser pasan dête ser kitêbekey xoy û delê: Herçend besêkî zorîm lewey (Xelîl Xeyalî) yewe wergirtuwe, belam zadey bîrî xomim bekar hênawe û be zimanî kurdî da gerawm. Egerçî le sêwey ciyaciyawe wisem ko kirdotewe, belam ewey minîs hêsta le seda dey zimanî kurdî nîye. Le jimare 15 des da basî hendê kêsey rênûsî kurdî kirawe. Le jimare 16 û 18 û 19îsda komellê wisey kurdî û 'erebî hênrawe! tewe û legel yekitr berawrd kirawn.15

Cige lew witare û berhemaney ke le govar û rojnamekanda bilawî kirdûnetewe, çend kitêbêkîsî çapkirawe û billawkirawnetewe, ême zanyarîman tenha derbarey ew diwaneyan heye:

1 - Miqdimeal'erfan, salî 1919 le Estembul çapkirawe. Em kitêbe derbarey destûr û rêzimanî kurdîye.16
2 - Ferhengî, kurdî - turkî - erebî - farsî - ferensî le Estembul salî 1919 çapkirawe.17

Le mangî novêmberî 1952 da mamosta Goran debête berpirsî rojnamey Jîn le sarî Silêmanî. Nizîkey dû sal legel ew rojnameye xerîk debêt û deybûjênêtewe û hewl dedat nûseran û sa'îranî derewe û nawewey wilat le dewrî kobikatewe. Mihemedî Mîhrîs, le Estembulewe naw be naw sî'r û witar bo rojnameke denêrêt.
Way bo deçim ke Mihemedî Mîhrî le govar û rojname kurdîyekanî sam (wek: Ronahî, Hawar, Rojanu, Stêr) û ewaney 'Êraq (wek: Gelawêj, Zarî kirmancî, Rûnakî ... )îsda sî'r û witarî benawî xoy yan nawî xiwastirawewe billawkirdibêtewe!

Be pêy hendêk zanyarîy sî'r û berhemî dîkesî hebûn û be destinûsî mawnetewe. Umêdewarîn nefewtabin û le derfetêkda destibxirên û billaw bikrênewe. Lewanese bîrewerîyekanî xoy nûsîbêtewe û legel destinûsekanî dîkeyda kewtbine lay kur û kiçekanî. Eger kesêk bigate lay kur û kiçekanî, gumanî nîye ke nusîn û wêne û name û bellgenamey benrixî desgîrdebêt.18

Gîw Mukiryanî le jimare 75î govarî Hhetawda nûsîwyetî: Zanay beriz û asina û pisporrî mezin mamosta Mihemedî Mîhrî ke le Estembulewe destî yarmetî bo Hetaw dirêj kirdibû û be sîrîntirîn sêwe û rawêj kelênî (Yekêtî zimanî kurdî) le hetawî jimare 47ewe ta 74 pirr kirdibwewe, daxî giranim rojgarî çepgerr ewîsî pê rewa nedîtîn û behoy pîrêtî û nexosî pênûsî le dest derhêna û meydanî neda ke xizmetî zimanî kurdîyekey bigeyenête ser.19

Musa Enter le bîrewerîyekanîda zor tarîfî lêhatûyy û dilsozîy Mîhrî kirduwe û ewey dûpat kirdiwetewe ke çend zimanî zanîwe û sarezay diyalêkite corawcorekanî kurdî buwe. Pasan nûsîwyetî: Le 1948 da destiman be derkirdinî heftenamey dîcle kaynagî (çavkaniya dîcle - çawgî dîcle - serçawey dîcle) kird.20 Mihemedî Mîhrî hewt witarî be turkî bo nardîn û lew heftenameye da bilawmankirdewe.21

Salî 1952 Eladîn Sucadî kitêbî Mêjûy edebî kurdî bilawdekatewe. Katêk Mîhrî ew kitêbey destdekewêt û deyxiwênêtewe, belayewe zor benrix debêt û nameyekî ciwan bo Eladîn Sucadî denûsê û destixosî lêdekat û kitêbekey beriz denrixênêt. Le kotayî namekeyda bem core nawî xoy nûsîwe: Le mihamî û miderîsanî Estambul: Mihemedî Mîhrî kurî merhûm Mela Ebdullay diseyy 1. - 9 - 1954 22

Nimûney çend sî'rêkî Mihemedî Mîhrî :
Mihemedî Mîhrî zorbey diyalêkite kurdîyekanî zanîwe û le witar û honrawekanî da wise û destewajey sêwe zimane coraw corekanî kurdî bekar hênawe. Ta êsta sî'rekanî le dîwanêkî taybetda konekirawnetewe û be persubilawî mawnetewe. Ême lêreda amaje bo çend sî'rêkî dekeyn .

Le 25/12/1913da runakbîrî kurdîsma'îl Heqî Baban le katî wane witneweda dilî le lêdan dekewêt û koçîdiwayî dekat. Mîhrî bew koçe lenakawe zor ghembar debêt û hestî dilî xoy le sî'rêkda derdebirrêt ke le seretakey da delêt :

Zimanî pîremêrd êmro xezêney ês û giryane
Sew û roj ahî nalî re'de, eskî çawî barane

Henasey sardî (teyrî) le xak takû (eyrî) ê çu
Mîzacî î'tîdal fewta, wîsalî tofî zistane

Le tem serposî ghem posî serapa qametî kêwan
Dilî toran dilî serdî lebeyn kêwanî keywane

Be resmî te'zye her newnemame befrî Kurd came
Belê lebisî sipî posîn risumî konî dewrane

Pasan delêt :

Xudaye rojî hhesre wa cîhan yekser serubin bû
Weya xud welweley fewtî medarî fexrî Kurdane

Cewanî newcewan hheqî beg, begizadey Kurdan
Reysî ehlî 'îrfan, durrî yekitay mallî Bababe

Leber koçkirdinî derdane êmrro, rojî derdane
Mesîlî eskî xiwên damane, daman karî merdane 23

Mîhrî le honraweyekî dîkeyda beyadî ew rojanewe ke le Serdest feqê buwe, delêt :

Erzî berzî merzî serdest behestî rwî zewîn
Kax û koxî seng û soxî rêy firîste û cêy perîn

Astanî asmanî pirr le estuney zerre
Kêw û destî gistî zerd û sûr û kesik û sîn 24

Diwa serinc:
Lem lêkolîneweye da ta radeyek jiyannamey Mihemedî Mîhrîm run kirdiwetewe û amajem bo besî zorî berhemekanî kirdiwe, belam hêsta zor layenî jiyanî ew lay minîs rosin nîye û berhem û nusînekanî hênde persubilawn, ke kokirdineweyan kat û hewl û kosisî taybetî dewêt. Awatexiwazim ke le dahatû da legel yekêk le kur û kiçekanî (yan newekanî) peywendy bigrim û ewan bitwanin lew riwewe yarîder bin û berhem û destinusekanî lay ewan parêzrabin û derfetî bilaw kirdineweyan bo birrexisêt.

Perawêzekan:

1.Cutyar Hacî Tofîq, Mehemed mîhrî hêja û nemir, govarî Beyan jimare 158, abî (agustî) 1989, L 27, 29.
2.Cutyar Hacî Tofîq, rojnamenûs û têkoser Mehemed mîhrî, rojnamey Kurdistanî Niwê, jimare 1575, pênic semmh12/3/1998, L 10 û 11 .
* Cutyar Hacî Tofîq sa'îr û rojnamenûs Mihemedî Mîhrî, govarî sirwe, jimare 188, reseme 1380, L 103, 196.
3.Mela Ebdulllay Miftî (1854--sêsemme 5/12/1923)bawkî Mihemedî Mîhrî - sa'îrêkî benawbang û nîstimanperwer, mamostayekî dilsoz buwe û gelêk mindall û lawî kurdî fêrî xiwêndewarîy kirduwe û perwerdey kirdûn.

Derbare-y birwane:

1- Baba Mirdux Ruhhanî, Tarîx misahîr Kurd, clid duem, Tehran, 1366. S. 161,163.
2- Sidîq Borekeyy, Mêjûy wêjey kurdî, bergî duwem, 1991, L. 23 L 241.
3- Zanayanî benawbangî Kurd Mehemed sedîqî miftî zade, govarî sirwe, payîzî1365, salî duwem, jimare 7,L 26,27.
4. Duktor Mehemed Sidîqî Miftîzade salî 1912 le gundî Dise ledayk buwe. Lêkoler û rojnamenûs, sarezay ziman û mêjû û edebî kurdî û serdemêk le zankoy Taran mamostay ziman û edebî kurdî buwe. Xawenî çendîn lêkolînewey edebîye. Sernûser û berêweberî rojnamey Kurdistanî taran bû, ke le 29/4/1959da destî be billawbûnewe kird û hetaku 5/7/1962 berdewam bû. Rojî dûsemme 27/11/1984 le Taran koçîdiwayî dekat. Rojî diwatir le gorrstanî Weysulqereny sarî kirmasan denêjrêt.
D. Mehemed Sidîqî Miftîzade le witarêkda basî peywendîy xoy û Mihemedî Mîhrî biray kirduwe û nusîwyetî:... Le seretay dest pêkirdinî serrî cîhanî duwemda ke syasetî fermanrrewayî Turkya gorra û name nûsînî Kurdekanî ewê bo willatanî derewe azad kira, kakim Mehemed Mîhrî beg... Bo yekem car be kurdî namey bo nûsîm û le namekeyda zor hallî nabûm ke le xizmet kirdin be ziman û edebî kurdî le her hel û mercêkda kotayî nekem. (Govarî Sirwe, j 7, L 27). Yekêk le berheme çapkirawekanî d. Mehemed Sidîqî Miftîzade kitêbêke benawî Dirsî ziban kurdî ke le dû bergida çapkirawe. (derbarey ew kitêbe birrwane: duktor Ewdirehmanî Hacî Marf, raberî serçawe le barey zimanî kurdîyewe, Beghda, dezgay rosinbîrî û billawkirdinewey kurdî, 1989, l225).

Derbarey jiyan û berhemekanî duktor Mehemed Sidîqî Miftîzade birwane:
1 - Baba Mirdux Ruhhanî,Tarîx misahîr Kurd, cild duem,Tehran, 1366, s 475-478.
2 - Zanayanî benawbangî Kurd Mehemed Sidîqî Miftî zade, govarî Sirwe, salî duwem, j 7, payîzî 1365, L26-28.
3 - Sidîq Borekeyy, Mêjûy wêjey kurdî, bergî duwem, l35L357.
5. derbarey kurekanî mela Ebdullay miftî zade birwane :
1 -Tarîx misahîr Kurd, cild duem, s 475-478.
2 - Govarî Sirwe, j 7,L 26.
6. D. Mehemed Sidîqî biray lew bareyewe nûsîwye: ... Pês serrî cîhanîy yekem, sehîdî nemir sêx Ebdulqadir Geylanîzade le sarî Rewandizewe legel xoy birdibûy bo sarî Estembul… govarî Sirwe,j 7 ,L 27.
7.Îsma'îl Heqî Baban (1876-- 25/12/1913) kurî Mistefa zihnî pasay Baban (1848--1929), yekêk le dyartirîn serkirdekanî komeley îtîhhad û tereqî, syasetmedar û nûserêkî nasraw, sarezay zanstî cyopoletîk û mamostay zankoy Estembul bû. Le kabîney Hheqî pasa (1910-1911) da wezîrî me'arîf buwe. Le rojnamey Tenîn - organî komeley îtîhhad û tereqî - da gelêk witarî siyasî billawkirdiwetewe. Be sêwey nihênî rollî le damezrandin û rênwênî kirdinî civata hêvîy feqêy Kurdan - Kurd tlbe hîwî cm'îtîda hebuwe. Lawanî kurdî handawe bo xiwêndin û xo pêgeyandin û komekî Kurdûn. Le jimare 2 û 3î govarî Rojî Kurd (Estembul, 1913) da dû witarî benrixî billaw kirdiwetewe.

Derbarey birwane:

1- Muhmid Amîn zikî, Tarîx alsilîmanye, niqle Alî allghe al'rbye: almila Cimîl Ahmid alruzbyanî, Bghdad, 195 s 243.
2- crîde altrîq, al'did 9,1953-12-27.
3- Murat Culcu, Irak Mektuplari: Beyruttan Kuveryte; Ismail Hakki Babanzade, Istanbul, 2002, s 178.
8. Jîn: govarêkî rosinbîrîy gistî buwe, yekem jimrey le 1918-11-17 derkirawe. Jimare 25î le 1919-10-2da derkirawe. Hemze Muksî û Memduh Selîm û çend runakbîrêkî dîkey Kurd le Estembul deryankirduwe. Wadyare diwatir le sêwey rojnameda derkirawe. Mihemed Emîn Bozarslan salî 1985-1986 le yekemîn jimarewe hetaku 25emîn jimarey le sê bergida, legel lêkolîneweyekda çapkirduwetewe.
9. Kurdistan: govarêkî heftaney rosinbîrîy û siyasî buwe. Le Estembul be zimanî kurdî û turkî derkirawe. Carcar be zimanî erebî û farsî witar û babetî tyada bilawkirawetewe. Yekem jimarey le 1919-01-31 derkirawe. Sernûserî: Mihemed sefîq Erwasîzade, xawen îmtyaz û berêweberî: Mehemed Mîhrî buwe. Le jimarekanî diwayîda seyd Hhusên buwe be berpirsyarî. Le çapixaney Necim istiqbal le Estembul çapkirawe. Pêwaney (2719sm)e. Nûserekanî emane bûn: Mihemed Mîhrî, Mihemed sefîq, Ehmed Arif, Ebdulwahhîd Berzencîzade, Ehmed Wehbî, Salih Bedirxan, Kemal Fewzî xêzanîzade, Mistefa sewqî ... Jimare 19î ke wadyare diwa jimarey bûbêt le 1920-3-27da derkirawe. {Bo zanyarîy zyatir derbarey em dû govare birrwane: le Kurdistana bakur û le Turkiye rojnamegerîya kurdî 1908-1981, Malmîsanij û Mehmud Lewendî, wesanên jîna nu - adar 1989, L 65- 75 û L 76-80. Herweha Ferhad Pîrbal lêkolîneweyekî derbarey govarî Kurdistan nûsîwe û le govarî Hêvî - Hîwa, j 7, payîzî 1990, l!
7-21 da bilaw kirawetewe.

10. Newsîrwan Mistefa Emîn le kitêbî çend laperreyek le mêjûy rojnamewanîy kurdî 1898-1918da zanyarîy wird û dirûstî derbarey govarî Hetawî Kurd nûsîwe û amajey bo nawî nûserekanî kirduwe. Lewêda nûsîwyetî: pêm waye (Zehaw zade a.m) û (benî Erdellanî a.m) naznawî Mihemedî Mîhrîye ke Kurdêkî sineyy buwe, le Estemull qanûnî xiwênduwe, pasan biwete parêzer û rojnamewan, diway birranewey yekemîn cengî cîhanî le Estemull îmtyazî govarî Kurdistanî wergirtwe. {Newsîrwan Mistefa Emîn, çend laperreyek le mêjûy rojnamewanîy kurdî 1898-1918, bergî yekem , Silêmanî, dezgay çap û pexisî Serdem,2001,L134}.
Runkirdinewe: Mihemedî Mîhrî le govarî Rojnamey Kurd, jimare 4 da ke le 1913-9-12 da derçuwe, witarêkî be nawîle tarîkî bo runakî be îmzay benî Erdellanî û le govarî Eetawî Kurd, jimare1, 1913-10-24da û witarêk be nawî se'î bikeyn be îmzayzehawî zade a.m û her le heman jimareda witarêkî dîke be nawî xeftin bese leme zyatr be îmzay benî erdelanî billawkirdiwetewe.
11. (Malmisanij Kurt Milliyetciligi ve Dr. Abdullah Cevdet Sweden Uppsala Jina Nu 1986 p.71.

sukur Mistefa ew besey em kitêbe ke derbarey Mehemed Mîhrîye kirduwe be kurdî û le rojnamey hawkarî jimare 862, 23/10/1986, l6da bilawîkirdiwetewe.
12. Necmedîn Mela, yadî zanayekî koçkirduman, rojnamey Jîn, jimare 1343, pênic semme 9î maysî 1957,L 1.
13. Duktor Ewdirehmanî Hacî Marf, raberî seçawe le barey zimanî kurdîyewe, Beghda, dezgay rosinbîrî û bilawkirdinewey kurdî, 1989, L150-151.
14. Duktor Ewdirehmanî Hacî Marf, raberî seçawe lebarey zimanî kurdîyewe, L220-221.
15. Heman serçawe, L 221 -- 223. {cêy sernce duktor Ewrrehhman le L 221 da û le perawêzî jimare 12î kitêbekeyda nusîwyetî :Rrenge ç em witare û ç witarî asas besî tiryan hebê... Ca ême leber ewey çend jimareyêkî govarî Kurdistanman dest nekewt, nemantwanî bigeyne encam}.
16. Le govarî Kurdistan, j2 .1919-9-2da derbarey em kitêbe nûsrawe.
17. Heman serçawe

18. Le gelêk rêgawe hewlimdawe peywendîy be yekêk le kur û kiçekanî Mihemedî Mîhrîyewe bikem. Name û îmaylim bo çend kes û dezga le Turkya narduwe, belam ta êsta ew peywendîyem bo dirust nebwe. Bew pêyey ke Selahhedîn Hîlav (kurî Mihemedî Mîhrî) nûser û wergêrr û kesayetîyekî nasrawî Turkya bû zyatir hewllmida peywendîy bewewe bikem. Belam bedaxewe le rojî 12/5/2005 da le Estembul koçîdiwayî kird. Selahhedîn Hîlav salî 1929 le Estembul ledaykbuwe. Nûser û wergêrrêkî benawbangî turkya, derçûy zankoy Sorbun, sarezay felsefe û sosyolojy û saykolojîy bû. Çendîn kitêbî çapkirawe û bilawkirawetewe.
Mihemedî Mîhrî kurêkî dîkesî banawî Necmedîn Hîlav hebû, ke ewîs nûser û lêkoler bû û le 9/2/2000 da koçîdiwayîkirduwe.

19. g.m. Gîwî Mukiryanî yekêtî zimanî kurdî, govarî Hetaw, j 75, salî sêyem, çwarsemme 1956-10-10,L1. (cêy sernce ke le ser bergî j75î govarî Hetaw nûsrawe çwarsemme rezber 10 aylul1956, keçî le yekem laperrey ew jimareyeda çwarsemme rezber 10 (tsirîn)1965 nûsrawe! Wekû lêkimdawetewe debêt jimare 75î govarî Hetaw le rojî çwarsemme 10-10-1956da derkirabêt û be helle rêkewteke bew core nûsrabêt! Askirase ke helley lew core le mêjûy rojnamenûsî kurdî da nimûney zor
e!

20. Dîcle kaynagî (serçawey Dîcle): heftenameyekî siyasî buwe, le Estambull be zimanî turkî derkirawe. Le jêr nawekeyda nûsrawe: rojnameyekî siyasîy serbexoye - hemû stêk bo gel. Mûsa Enter û Husên Dîkîcî deryankirduwe. Yekem jimarey le yulî 1948 û jimare 30 le1949-3-17da derkirawe. Renge ziyatrî lê der kirabêt. {derbarey birrwane: Le Kurdistana bakur û le Turkiye rojnamegerîya kurdî,L99-102}.

21.Musa Anter Hatiralarim Istanbul-2000p.76
22. Eladdîn Scadî, Mêjûy edebî kurdî, çapî diwem, beghda, 1971, l5.
23. Deqî em sî're le govarî Hetawî Kurd, j 3, 1914-1-11da bilaw kirawetewe. Birrwane: Mehmd Zamdar, Hetawî Kurd û serdemî raperrîn, govarî Karwan, j53, subat û martî1987,l80).
24. Govarî Hetaw, j 46, tisrînî diwem 1955.

Çend rûnkirdineweyek :

Yekem - ewendey min agadarim çend sa'îr û nûserêkî dîkesman hebwe ke naznawî Mîhrîyan hebuwe, wek: Mehemed serîf kurî mela Îbirrahîm Hhenefî ke xellkî sarî Hewlêr buwe. Le 1911 ledayk buwe û le 1942-11-7 da koçîdiwayîkirduwe.

Derbarey birwane :

1- Mîhrî Hewlêr, govarî Hetaw, j49, salî duwem, 1955-11-10,L9-10.
2- Celal Xidr, yadî Mîhrî, govarî Karwan, j187, oktoberî 2004,L161-164.
Herweha sa'îrêkî dîkesman benawî Mîhrî Mizurî amêdîhebwe ke le 1791 le Amêdî le daykbuwe û le 1881 da koçîdiwayî kirduwe. {derbarey Mîhrî Mizurî Amêdî birrwane : Baba Mardux Ruhhanî, Tarîx misahîr Kurd, cld1, Tehran 1264, s473}.
Diwem - Mehemed Resull Hawar, le kitêbî Kurd û Kurdistan le diway serrî yekemî cîhanyewe basî govarî(Kurdistan, 1918 Estemull)î kirdiwe û nusîwyetî: xawenî îmtyazî govarî Kurdistan Mihemedî Mehdî bwe. Çend carêk nawekey dubare kirdiwetewe û hemû carekan her Mihemedî Mehdî nusîwe, ke ewe helleye û debwa Mihemedî Mîhrî binûsyaye.

Birwane: M. Resull Hawar, Kurd û Kurdistan le diway serrî yekemî cîhanyewe, bergî duwem, Silêmanî, çapixaney xak, 2002, L87-88.
Sêyem - hetaku maweyek lemew pêsîs wamdezanî Mihemedî Mîhrî le 1957-4-19da koçîdiwayî kirduwe, belam wekû xom lêkimdawetewe ew mêjuwe helleye û be pêy hendêk zanyarîy le hawînî 1956 da koçîdiwayîkirduwe. Hetaku êsta roj û mangekem bo sagh nebiwetewe.

Çiwarem - em lêkolîneweye le binerretda le mangî martî 1989 le sarî Beghda nusîwme, diwatir le kat û swênî cyacyada ewendey be pêwîstim zanîbêt gorrankarîm têda kirdiwe û zanyarîy niwêm pe zyadikrdwe.