Nustoxê Koyê Bîngolî
Rosan Lezgîn
Nustoxê
Koyê Bîngolî
Deniz Gündüz, romannustoxo verên yê kirmanckî yo. Çeleyê 1976î de dewa Gimgimî Canesera de ameyo dinya
Deniz Gündüz, romannustoxo verên yê kirmanckî yo. Çeleyê 1976î de dewa Gimgimî Canesera de ameyo dinya. Hema ke hîrêserre bîyo keyeyê înan bar kerdo, sîyê Uskira. Mektebo verên Uskira de wend. Mîyanên zî na dewe de dest pêkerd la Tetwan de temam kerd. Wendisê lîse zî, Bidlîs de dest pêkerd, Îzmîr de temam kerd. 1994 de Anadolu Üniversitesi ya Eskisehirî de qismê Tarîxê Hunerî (Sanat Tarihi) de qeyda xo viraste labelê wendisê xo temam nêkerd. 1996 de Îzmîr de temsîlkarîya Wesanxaneya Komalî kerde. Wexto ke no gure kerdêne, xo da xebata ziwanê kurdkî ser û dest pêkerd bi kirmanckî nust. Serra 2000î de romanê xo Kilama Pepûgî ke romano yewin yê kirmanckî yo, da wesanayîs. Serra 2003 de bi wasitayê Weqfa Kurdî ya Kulturî li Stokholmê Unîversîteya Upsala de yew termîn kirmanckî wende. Badê ke Swêd ra agêra, Îstanbul de Wesanxaneyê Vateyî awan kerd. Û êdî bi temamî xo da karê edebîyatî û wesangerîya kirmanckî ser. Kovara Vateyî ke Swêd de hetê Grûba Xebate ya Vateyî ra amade bena, Tirkîya de dano çape ro û vila keno. Heto bîn ra Wesanxaneyê Vateyî de hetanî nika 23 teneyê înan kirmanckî, 30 kitabî wesanayê.
Eserê ey ke hetanî nika wesanîyayê, nê yê:
Kilama Pepûgî (roman), Vejîyayîsê Vartanî, Ankara 2000
Hîkayeyê Koyê Bîngolî (hîkaye), Wesanxaneyê Vateyî, Îstanbul 2004
Kirmancca/Zazaca Dil Dersleri (gramer), Wesanxaneyê Vateyî, Îstanbul 2006
Na meqale de ez wazena çarçuweyê kitabê ey ê hîkayeyan Hîkayeyê Koyê Bîngolî de bala xo bida edebîyatê Deniz Gündüzî ser. No kitab hetê Wesanxaneyê Vateyî ra Îstanbul de 2004 de ginayo çape ro û 138 rîpelî yo. Kitab de bi nameyê “Nobedar”, “Hesrete”, “Dara Sosyalîzme”, “Zureker” û “Kûvî” panc hîkayeyî estê.
Kitabê Denizî Hîkayeyê Koyê Bîngolî de hîkayeya verêne “Nobedar” wina dest pêkena:
“- Wîss daye daye! Ez qut bîyo…
Ap Silî destê xo, seke çîyê bîyayo pira winî hejnayî û ey û pukî berê teberî ra kewtî bi zere. Seke puk pêy ra ey bifetelno winî xo est bi hîyate. Ey de tozike kî hucime bi hîyate kerd. Ap Silî pukî ser a ber girewt de. Guja-guja vayê Koyê Bîngolî teber ra mende. Va ber de hebe xebetîya. Têy ke çare nêdî, ver kerd bi baxçeyî. Kerd ke hêrsê xo baxçeyî ra vejo. Gilê sîpîdar baxçeyî kerdî bi xo ver û devacêr sane kerdî. Qewaxî vayê koyî ver zar û ziwan bî. Haybûrê înan bî pukî ver bermêne û zîbêne. No haybure û axiserê înan qet xêmê vayî de nêbî. Vayî bêxêm tozika xo sipitêne we û teber ra fîtike kuyêne.” (r. 5)
Mi gore no paragraf sêno bi tena sereyê xo fehmê edebîyatî yê Deniz Gündüzî binawno. Seke aseno, edebîyatê ey de her çî gane yo, her çî de ruh esto, her çî wayîrê ziwanî yo û her çî hîsdar o. Ma biewnî: Ap Sil gama ke pukî ser de berî gêno, va teber a maneno û ber de hebêk xebitêno, ke tey çare nêvîneno, agêreno baxçeyî ra hêrsê xo vejeno. Gilê sipîndaran keno xo ver û acêr sane keno. Qewaxî, destê vayî ra bi zarezar zîbenê, bermenê la qet xemê vayî nîyo. Vayî hukim kerdo destê xo, bê ke zerrîya xo bivesno, teber a fîtika xo ceneno…
Bala xo bidêne, tîya de tena Ap Sil însan o, yê bînî (puk, va, qewaxî) heme madde yê, cereyan ê; bêruh û bêhîs û bêgan ê. Labelê, edebîyatê Denizî de Ap Silî (însan) ra vêsêr gane yê, Ap Silî ra vêsêr wayîrê ruh û can û hîsan ê. Coka, çi gama ke merdim edebîyatê Deniz Gündüzî biwano, her çîyo madde verê çimê merdimî de beno gane, beno wayîrê hîsan. Romanê ey Kilama Pepûgî de zî, Hîkayeyê Koyê Bîngolî de zî her çî gane yo; va, vewre, puk, vilikî, darûberî, koyî, dereyî, boya vilikan, dûyê cixara… Her çî, heme çî gane yo. Her çî sey merdiman, heta ke merdiman ra wetêr, gane û hîsdar o.
Deniz, edebîyatê xo de zaf asan û sade qisey keno, hîra-hîra, derg û dila qisey keno. Ziwanêko dewlemend û gostin xebitneno, hetê çekuyan ra tewreyê ey pirr o. Qiseykerdisê ey hîkaye ra wetêr hîna wes ro ûsulê qiseykerdisê romanî yeno. Sînorê xeyalanê ey de qet zordayîs çin o, yanî, qet zor nêdano xo. Cayê ke o hol sinasneno, merdimê ke o înan bas sinasneno, meseleyê ke o bi xo bîyo sahid û wes pê zano, pêru bîyê malzemeyê edebîyatê ey. Coka wendox zî gama ke waneno, rehet o; bê ke ferq bikero, wina sakîn û sade dekeweno mîyanê mesela, beno yew lehengê edebîyatê ey û bîyîsan reyde herikîyêno:
“Gulserene sifre kerd berz, Zeynebe ardî kolî estî bi soba, çay na bi soba ser. Reyna bîye girma-girma soba. Girmayîsê soba, gujayîsê vayî de kewte têmîya. Her kes ancîya bi cayê xo. Pîsta xo azna ra balîsnayan. Ap Heyderî sîya tabaqa tutinî vete arde ke cixara bipîso, Adilî dest est ra cebe esligê xo bîdlîse vete dergê bi Apî kerde. Mukeremî kî bîtlîse ra fiste ta. Sope de oda wertê dumanî de bîye vindî. Ap Heyderî ke rind ca da bi xo maliman zana ke mûcxulîye kewena kar. Radyoye yakerdeye bîye. Haybûrê Radyoya Erîvanî bîye kurmanckî deyîrî vatêne. Vengê dengbêjan, tukê serê însanî kerdêne gij û zereyê însanî sey vewra wisarî helenayne.” (r. 63-64)
Dinyaya edebîyatê Denizî, mekanê bîyîsan derûdorê Koyê Bîngolî, Koyê Serefdînî yê; dewa Uskira, Civarka, Canesera; Dereyê Sorbelaxî, Girê Boxayî bi deste û zozananê xo, bi kend û kendalanê xo, bi mal û pes û birrê xo, bi qereqol û mekteb û bereqayê rijyayeyî ke erdlerzê sest û sesî ra mendê. Heme hîkayan de nê mekanî yenê verê çimê merdimî. Û îllahîm zî vewre, vewra welatê Serhedî; vayo ke hêç beno, tozike, puk, pukeleke, semlûlikê qesayî ke daran ra, sîvirnekan ra sey simsêran aliqîyayê. Dima ra, eke vewre destan ra ver bi koyan ancîya, êdî wisaran senî destî her yew sey xalîyêka rengine cêrê koyan de bi çayîr û çîmen, bi gul û çîçegan xo xemelnenê. Awa ke sipî-sipî, sey sitî sêneyê koyan ra, belekanê vewre ra cor de neselîyêna yena war, senî mîyanê nê xalîyan ra, binê valêran û sûredaran ra, vengê qulingan reyde bi xusexus herikêna…
Ziwanê Denizî, romanê Kilama Pepûgî de saf ziwanê mintiqaya ey bi. La Hîkayeyê Koyî Bîngolî de bergeyê xo bineyna kerdo hîra. Hem hetê çekuyan ra hem zî hetê formê nustisî ra, aseno ke pirênê xo dirrnayo. Herçiqas zaf xeyret kerdo ke hetê suxulnayîsê ziwanî ra xo hetê standardîye ser bido zî, mi gore hema pirênê ziwanê mintiqaya xo ke êdî dirrnayo, tam ci ra nêxelisîyayo. Ver bi xelasîye ser sino. Bêguman edebîyat tena form û qiseykerdisê mesela nîyo. Edebîyat, bi giranîye, biedebkerdis û krîstalîzekerdisê ziwanî yo. Nê hetî ra, madeyê ey hîra yo; weçînitis û sefênayîs Hîkayeyê Koyê Bîngolî de bala ey ra bineyke dûrî yê.
Edebîyatê Denizî de dej û mîzah têmîyan de yê. Seke wisarî gama ke vewre dest pêkena vilisêna, sîyayîye vejêna meydan, derûdor de, mîyanê belekanê vewre de çayîr û çîmen, gul û gulbizêkî ver kenê ci zergûn benê. Keweyî, sîyayî û sipîyî têmîyan de asenê, bi no qayde, her hîkaye de hema vajêne ke her qiseykerdis de gama ke jan, dej, ês û elem, bêçareyî û cehaletîya sarê ma nawneno, hetêk ra zî bi hawayêko tebîî, zaf asan, mîzahî sey derûyê nê dejê xorînî, sey yew serbetî pêskês keno. Gama ke merdim xorînîya zerrîya xo de dejî hîs keno, bêhemdê merdimî, xovero, hetêk ra zî lewê merdimî pesmiryênê. Têmîyan de mundis yan zî nawitisê dej û mîzahî, esas yew xasîyetê edebîyatê sarê bindestî yo. Dej, jan, ês û elem, bêçareyî, perîsanî benê parçeyê cuyê miletê bindestî; kewnê mîyanê nan û qatixê bindestan, benê werd û pêwerd, benê pirên û ro besna înan pêsîyênê. Mîyanê na psîkolojîya perîsane de mîzah xovero sey daruyê nê halî zuhûr keno. Mîzahê sarê bindestî qûtê xo dejî ra gêno, janî ra beno weye. Mîzahê bindestan îronîk o. Çimeyê mîzahê edebîyatê Denizî zî dejê bindestîye yo. Mîzahê ey îronîk o. Gama ke merdim mîzahê edebîyatê Denizî wedaro û biewnîyo binê ey ra, seke merdim çikoleyê serê yew birîne biqeserno, bo no qayde, bin de birînêka bêemane xo nawnena bi merdimî.
Yew cayê hîkayeya “Dara Sosyalîzme” de lehenganê xo wina dano qiseykerdis:
“- Apo ti zana Sosyalîzm çik o, çi taba yo? Ma ci ra havile vînenîme ya nê?
Ristemî ke mezanitêne zaf ayib bîyayêne. Na herdîsa xo axirî verê tîje de nêkerdîbî sipe. Xo ard berd axirî va:
- Gele domana, mi namê ey hesno. Hesno lê nika nêno ra mi vîrî ke çik o. Beno ke yew pîyayo sey Xizirî yo. Tenge de reseno alîya mordemî ya kî beno ke xanedanê sey Lenînê Ûsivî bo. Çimke namê hûrdmîna her tim pîya vêrêne.
Xortî uca ra vastî ra sîyayî hetê Ap Ûsikî. Nafa kî Ap Ûsikî ra persayî, Ap tayê fikirîya û va:
- Nero sima Ristemî ra pers nêkerd?
- Ma pers kerd.
- Ma se vano?
- Vano pîyayê ro.
Ap huya, ver de amaye û pey de sîya. Çi xeber amaye bi verê fekî tek bi tek Ap Ristemî ra mardî. Bado kî:
- Cîyê mi de herdîse bo!
Va.
-Xo ra nisermayîno wa herdîsa xo ra bisermayîyo.
Xo da are, mînderî ser a cayê xo virast û ver kerd ci û va:
- Çi pîyayê ro lo! Dare ra, dara cennetî ya. Wertê birra de bena kewe lê kes hênî rehet rastê ci nibeno. A henî her tim kewe manena. Zimistanî pela nirisnena. Menda ra dara merxe lê aye ra daha derg a, daha girs a.” (r. 68)
Edebîyatê Denizî de lehengî heme rastkên ê. Bîyayîsî, qiseykerdisê lehengan, heme rastikên ê. Seke merdim kitab nêwaneno la ha yew gose de roniste yo û rasterast temaseyê înan keno. Zafê reyan zî merdim xo rê binê zimbêlan ra huyeno ke qet hayîya kesî, heta ke hayîya merdimî bi xo zî ci ra nêbena.
Eke bi kilmîye debîyatê ma de cayê Deniz Gündüzî û rolê ey mi ra bipersî, ez bi rehetî vana ke, edebîyatê tirkî de cayê Yasar Kemalî û rolê ey çi yo, yê Deniz Gündüzî zî o yo. Çunke qiseykerdisê edebîyatê Denizî, hawayê suxulnayîsê ziwanî, heta bi mekanî zî, belê, zaf hetan ra edebîyatê ey maneno edebîyatê Yasar Kemalî.
Rosan Lezgîn
Not: No nuste kovara Tîroj hûmara 31. de zî wesanîyayo.
25/3/2008
