Li destpêka salên 1920’î alozî û buhraneke cîhanî, dest pê kiribû. Li gor aborvanan, sedema vê aloziyê, ji ber kêmçandin û kêmçinîna genêm a çend salên li pey hev bûye. Li wan salan; heft sal li pey hev, baran ne bariyaye, yan jî pirr kêm bariyaye. Loma, wan salan, çandin û çinîn a zadî jî, li gor hatina baranê wisan pirr kêm bûye.

Ji wan salan re dibêjin sala xelayê. Ew sala, ku genim û zad kêm hebûye li nav xelkê. Hema bejê qet tunebûye jî. Loma li her derên Kurdistanê birçîbûn û xelayeke fireh hebûye.

Saleke ji wan salên kêmgenim, serê payizekê, Kalê Cano yê Xweşikî, ku xwediyê du jin, çar zaroyên biçûk û xediyê tibabeke heywan bûye, xwestiye, ku ji Diyarbekrê here ber bi hêla Xerzan, aliyê Bişêriyê yan jî Êlihê, ku ji xwe re çend barê hespan û hêstiran genim bihêne malê.

Kalê Cano hesp û hêstirên xwe dide pêşiya xwe û bi rê dikeve, dihere, ku ji xwe re, genimê hem ji bo çandinê û hem jî ji bo hêrandina ardî bihêne. Kalê Cano, bi xwe re çend têr nîsk û nok jî dibe, ku bi genim biguherîne. Riya çar, pênc rojan, geh piyade, geh jî li ser pişta hespê dihere. Êvarekê, hîna ew ne gihaye welatê Xerzan, xurakê di tûrikê wî de namîne. Çend demeke wisa birçî bi rê de diçe.

Gava, êdî ji ber birçîbûnê tam bêzar dibe, biryara xwe dide û ji xwe re dibêje, ’ji vê û pê ve, kîjan gund li pêşiya min derkeve, ez ê herim nav wî gundî û ji wan gepek nan bixwazim.’ Pirr dihere hindik dihere, serê beyaniyekê, riya wî nêzîkî çemekî dibe. Kalê Cano berî ku li buhura çemî xe û jê derbas bibe, rastê du rêwiyan têt, ku li buhurê xistine û derbasê hêla Kalê Cano bûne. Yek li ser pişta kerê, piştxûz û piştşikestî ketiye, serê wî di ber wî de ye. Xuya ye ku pirr nexweş e. Rêwiyê din jî, bi hefsarê kerê girtiye û li pêşiya kerê dihere. Kalê Cano slav li van peyayan dide û ji wan dipirse:

- Beyanî baş rêwîno! Ma li hêla din a vî çemî gund heye yan na?

- Wey siba Te jî bi xêr be rêwiyo! Herê herê heye. Gundê Bexçecûgê ye. Ez jî ji wir têm. Nexweşê me heye, ku ez dibim bajêr nik doktorî.

- De baş e. Wey oxira we ya xêrê be. Xwedê şîfa xêrê bide wî!

- Oxira Te jî ya xêrê be heyrano. Xwedê bi Te re be.

Kalê Cano, bi leza birçîbûnê zû ji ciyê buhura çemî tevî hesp û hêstirên xwe derbasê aliyê gund dibe. Piştî ku ji çem derbas dibe, gund jê ve xuya dike. Gava têt ber gundî, ro li ber derketinê ye. Deriyê mala li rêza herî pêşî, deriyekî pir ê mezin ê dutebeqî ye. Kalê Cano ji xwe re dibêje 'ev mal bibe nebe, mala malmezinê gund e.' Hema destê xwe li hêlekê derî dixe û derî tahn dide û diveke hundur. Hesp û hêstirên xwe jî, zû derbasî nav hewşê dike.

Lê tiştê ku dibîne, pê bawer nake. Pîrejinek, li nêzîkê derî, agir dadaye û li ser sêlê nên dipêje:

- Tu bi xêr hatî! Tu kî yî?

Berî ku pîrejin pirsa xwe tam bike, Kalê Cano destê xwe dirêjî nanekî nivpahtî yê li ser sêla sor dike û nên dike çar qat û didewisîne di nav devê xwe de. Paşê ji pîrejinê re bi lavayî dibêje:

- Ca ji xêra miriyê xwe te taseke av jî daba min! Ez ji Diyarbekrê me.. ez pir birçî bûme. Çend roj in, ku min qet nan ne xwariye.

Bi dengê reqîna ji ber simê hesp û hêstiran, ku li ser kevirên hewşê diketin û bi dengê pîrejin û Kalê Cano re, şêniyê malê ku li ser xênî dirazan, hemî şiyar bûbûn û serê xwe ji ser banî re, xwarê ser hewşê kiribûn li Kalê Cano dinerîn. Yekî ji wan ên li ser xênî, bang li Kalê Cano kir û jê vê pirsî:

- Rêwiyo Tu bi xêr hatî! Gelo tu ji riya çem hatî yan ji riya jêr?

Kalê Cano ku li hêlekê tasa avê di dest de, di destê din de jî tevî hefsarê hespê, nîvnanekî germ ê sêlê, yê nîvpahtî, ku jê çend gep hîna têr ji gewriya xwe ne şiqitandibû xwarê, bi lez bersiva xwedîmalî dide:

- Ji riya çem.. ez hatim..

- Nexweşekî me hebû, me bi kerê ew bi rê kir bajêr. Du kes bûn. Gelo tu li vî aliyê çem yan jî li wî aliyê çem rast li wan hatî?

Kalê Cano ku ji ber birçîbûna çend rojan, hiş tam di serê wî de ne mabû, nanê destê xwe wisan zû dikir devê xwe û dixwar. Bi ser de jî, ava sar a tasê bi gewriya xwe de werdikir û pariyên nên, bi vî awayî ji gewriya xwe zû diherikand xwarê, dîsan bi kurtî bersiva xwedîmalî da û jê re got:

- Li vî aliyê çem..

Paşê hat bîra Kalê Cano, ku berî ku li buhura çem bixe û derbasê hêla gund bibe, hîna ew li wî aliyê din bû, ku rast li nexweşê malê hatibû. Ji ber ku xwe şaş kiribû û bersiveke xelet dabû, loma dîsan got:

- Lanet li çavê Şeyt..n be! Welleh ne li vî alî bû, lê li aliyê din bû ku ez rast li wan hatim!

Dengê xwedîmalî ne vegeriya. Bêdengiyeke bi wate û kûr derdorê tev dagirt. Bi van peyvên Kalê Cano re, ji nişkê ve, ji ser banî serê panzdeh bîst peyayên din, xwarkirî bi ser hewşê de peyda bûn. Kalê Cano gepa wî ji nanê nîvcûtî yê sêlê wisa bêliv di ciyê xwe de her bêtevger mabû. Ji ber ku bi dirêjbûna van seriyên ji ser banî re, pirr baş ket bîra Kalê Cano, ku ew li gundê Bexçecûgê ye. Hemî gundiyên Bexçecûgê jî, kurdên êzdî ne! Gava wî got ‘lanet li çavê Şeyt..n be!’ wî bêrêziyeke mezin li hevber baweriya birayên xwe yên êzdî kir. Li nik kurdên êzdî Şeytan jî ferîştehekî (melek) Xwedê ye û wek hemû ferîştehên din, kurdên êzdî, rêzê ji Şeytên re jî digirin. Li gor baweriya ola îslametiyê jî; ev ferîşteh ji hêla Xwedê ve hatiye ji nav birin û loma yên misilman, navê vî ferîştehî her dem bi nebaşî bi lêv dikin. Ev jî, dibe sedem, ku nakokiyeke olî, dikeve nav civata kurd û di ware olî de jî, civaka kurd dibe du bend û du baskên ji hev wisa veqetiyayî û cuda.

Kalê Cano, pariya dawî jî tam ne cût. Wisa nîvcûtî bi lez û bi zorê ji gewriya xwe şiqitand xwarê. Di nîvkêliyekê de, nanê mayî, yê destê xwe xist erdê û destê xwe yê vala, weke şaxê birûskê, zû avêt şeşderba xwe ya, ku li nav xefika li ser pişta hêstirê bû. Bi destê dinê jî bi hefsarê hespê xwe girt û ber bi xwe de kişand. Serê hespê zû zivirand ber bi deriyê derve de. Serê lûleya şeşderbê zivirand ser banî û bi destê dinê jî, hesp û hêstiran, zû ji nav derî derbas kir û derxist ji derve de. Yên li ser banî jî, hemî lûleyên tifingên xwe, xwarê ser hewşê kiribûn. Ne ew teqandin ne jî Kalê Cano şeşderba xwe agir kir.

Ji xwe berê nexweşekî malê hebû. Kesî di xwe de ne dît, ku ew pêşî tilî li tetikê bijdîne. Kalê Cano jî, nanê mala wan xwaribû, ava wan vexwaribû. Di ser de jî, bêhemdî bêrêzdariyekê li hevberî baweriya wan a olî kiribû. Kalê Cano, di dilê xwe de ji xwe re got, 'heger ew pêşî li min biteqînin, berî ku ez vemirim, ez ê kêmanî yek yan dudu ji wan bi xwe re bibim.'

Mîna, ku yên serê banî vê hizra Kalê Cano ji xwe re hîs kiribin, kesî ji wan, li ser Kalê Cano ne teqand.

Kalê Cano, ta giha ber çemê gund, şeşderba wî di ber singê wî de, berê lûla şeşderbê li hewa rawestayî û berê wî jî, li hêla gund, hefsarê hespê dikişand û berepaşkî bi rê ve diçû.

Kalê Cano bi tirsa ku gundî çend suwarî li pey wî derxin û wî bişopînin, bi lez û bez berê xwe da hêla Diyarbekrê. Riya sê, çar rojan, di nav du şev û du rojan de girt.

Di tariya serê beyaniyekê de, pê hesiya ku hin tiştên hişk li çogên wî dikevin. Ne carekî û ne jî du car û ne jî sê caran.. Xwe xwar kir û destê xwe avêt wê tiştê, tê gehîşt, ku tişteke nerm e. Bihn kir, bihneke xweş û taze jê dihat. Gezek lê xist, hingê tê gehîşt ku balîcanê reş in. Kalê Cano di tariya şevê de ketibû nav bostanan.

Hesp û hêstiran, ev yek berî Kalê Cano seh kiribûn û dest pê kiribûn û ji xwe re têr û tije ji van sebzên teze dixwarin.

Bi derketina tîrêjên royê re, Canoyê Xweşikî baş tê gehîşt, ku wan balîcanên xweş û reş, ji bexçeyên li biniya keleha Diyarbekrê, li derdora Baxçeyê Hewselê, yên li ber riya Mêrdînê ne.

Êzdayetî yek ji ola herî kevin a cîhanî ye. Ji ber ku lêkolînên zanistî dibêjine me, ku şaristanî li ser xaka Kurdistanê şîn hatiye, dibe ku ol û çand jî, cara yekê li ser vî xakî peyda bûne. Wek yekem car, çandina genêm, avakirina mal, gund û bajaran û pêşketinên hizrî û pê re jî; peydabûna oldariyê.. Em kurd bi êzdiyên Kurdistanê pirr serbilind in. Ji lewre kurdên êzdî, çand û zimanê resen û pêtî yê kurdî, dane jiyandin û ta roja îroyîn jî, ev çand û zimanê resen, parastine û her bi xwe re hanîne ta rojên îroyîn.